Î”Î·Î¼Î¿Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï Î”Î¹Î±Î¼ÎµÏίσματος Δήμου ΓÏαβιάς ΕπιμÎλεια-ÎÏευνα Σπ. Πολίτης
Α. Î ÏοϊστοÏική πεÏίοδος
Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΔΡΥΟΠΗ
ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ
Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ
Α. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠΣΤΗΠΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ÎœÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… 20ου και του 14ου Ï€.χ. αιώνος, ελληνικά φÏλλα Ιώνων, ΑιολÎων, Αχαιώνκ.λ.Ï€. που ÏŒÏμησαν από πεÏιοχÎÏ‚ ευÏισκόμενες βοÏείως της ελληνικής χεÏσονήσου, εισÎδυσαν βαθμιαίως δια της Θεσσαλίας ή των οÏεινών πεÏιοχών της Πίνδου, στην ΚεντÏική και Îότια Ελλάδα και αÏγότεÏαδιεσπάÏησαν στα νησιά του Πελάγους και στίς ακτÎÏ‚ της ΜικÏάς Ασίας, κατά διαδοχικά κÏματα και φυλÎÏ‚.
Το τελευταίο ελληνικό φÏλο που κατήλθε, πεÏί τα Ï„Îλη του 12ου Ï€.χ. αιώνος είναι οι ΔωÏιείς.Οι ΔωÏιείς, ποιμενικός λαός, εφοδιασμÎνοι με όπλα σιδηÏά και οÏμήσαντες επίσης κατά οÏδάς, εστάθμευσαν κατ’ αÏχήν στη Θεσσαλία. ΑÏγότεÏα όμως, εξεδιώχθησαν από τους, πεÏί το ÏŒÏος Κίσσαβο, κατοίκους.Τότε ως απειθάÏχητα και βιαιοπÏαγοÏντα στίφη, άλλοι μεν μÎσω των οÏεινών Ï€Ïοσβάσεων της Πίνδου και άλλοι μÎσω της Φθίας (Φθιώτιδας)και της κοιλάδας του ΣπεÏχειοÏ, διÎβησαν τον ποταμό και ακολουθοÏντες τις διάφοÏες Ï€Ïοσβάσεις και ατÏαποÏÏ‚ Îφτασαν στν πεδινή Îκταση που απλώνεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“Ïαβιάς και της ΜαÏιολάτας, του ΠαλαιοχωÏίου, του ΜπÏάλλου, του Αποστολιά και των Καστελλίων και στην οÏεινή γεωγÏαφική πεÏιοχή του ΟινοχωÏίου και εγκαταστάθηκαν σ’ αυτή.
Έκτοτε η πεÏιοχή αυτή που ονομαζόταν ΔωÏίς ή ΔÏυωπίς, ονομάζεται μητÏόπολη των ΔωÏιÎων.Επειδή δε η πεδιάδα αυτή διαÏÏÎεται από δÏο ποταμοÏÏ‚, ÏÎοντας παÏαλλήλως εκ δυσμών Ï€Ïός ανατολάς, Πίνδου ή Κανιανίτη και του Αποστολιά, ονομάζεται και κοιλάς των ΔωÏιÎων. Οι ποταμοί αυτοί εκβάλλουν στον Βοιωτικό Κηφισσό, ανατολικά της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,Ï€ÎÏαν δε του οÏίου τοÏτου Ï€Ïός ανατολάς εκτείνεται η Φωκική κοιλάς.ΠαÏαλείπονται στη μελÎτη αυτή τα μυθώδη ιστοÏήματα κατά τα οποία οι ΔωÏιείς μετεκινοÏντο υπό τον ΒασιλÎα αυτών Αιγιμνιόν διάδοχον του ΔώÏου ( από τον οποίο Ï€Ïοήλθε το όνομα ΔωÏιείς), Ï…Î¹Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Έλληνα και της νÏμφης ΠεÏσιήδας, απογόνων του Δευκαλίωνος και της Î ÏÏÏας και άλλα σχετικά μυθεÏματα, ίσως και παÏαδόσεις, πεÏί της καταγωγής των ΔωÏιÎων, τα οποία στιχουÏγών εκθÎτει ο ψυχίατÏος ΧαÏάλ. Î . ΣτοφόÏος στο βιβλίο του: <ΟΙ ΔΩΡΙΕΙΣ> και τα οποία βÎβαια ιστόÏησε βασιζόμενος σε διάφοÏα συγγÏάμματα.
Οι ΔωÏιείς στο χώÏο αυτό Îχτισαν τις 4 πόλεις της <ΔΩΡΙΚΗΣ ΤΕΤΡΑΠΟΛΕΩΣ> ήτοι: το Βόϊον, το Κυτίνιον, την ΕÏινÎον και την Πίνδο και πιθανότατα την ΔÏυόπη που βÏίσκεται 4 χλμ. βοÏείως της Πίνδου στην πεÏιοχή ΟινοχωÏίου. Για την αÏχαία ΔωÏίδα και τη ΔωÏική ΤετÏάπολη Îχουμε πληÏοφοÏίες από τους αÏχαίους ιστοÏικοÏÏ‚ που ιστοÏοÏν την Ï€ÏοϊστοÏία του χώÏου, δηλαδή τον ΣτÏάβωνα, τον ΗÏόδοτο, τον Θουκιδίδη και από νεώτεÏους. ΥπάÏχουν επίσης κατάλειπα αυτών των πόλεων. Είναι τα απομεινάÏια των τειχών των κάστÏων και άλλα πολλά, τα οποία ευÏίσκουν οι κάτοικοι στίς διάφοÏες πεÏιοχÎÏ‚ και οι γεωÏγοί που γεωÏγοÏν αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ χώÏους.Δηλαδή διάφοÏες πλάκες από οπτή γη, τάφους, αγγεία, υπολλείματα όπλων, επιγÏαφÎÏ‚, επιτÏμβιες πλάκες, διάφοÏα νομίσματα, κτεÏίσματα και υδÏαγωγοÏÏ‚.
Είναι ατÏχημα γιατί στην πεÏιοχή ουδÎποτε Îγινε σχετική αÏχαιολογική ÎÏευνα Ï€Ïός συλλογήν του διάσπαÏτου αÏÏ‡Î±Î¹Î¿Î»Î¿Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Ï…Î»Î¹ÎºÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ ιστόÏηση τοÏτου.Το Îτος 1970 όμως δημοσιεÏτηκε ÎÏευνα, η οποία αναφÎÏεται λεπτομεÏÏŽÏ‚ εις τα όσα αφοÏοÏν την αÏχαία ΔωÏίδα.Î Ïόκειται πεÏί της διδακτοÏικής διατÏιβής του αειμνήστου συμπολίτου και συναδÎλφου Παναγιώτη ΤσακÏή, Ï„. Δ/Î½Ï„Î¿Ï Î Î±Î¹. Ακαδ. Λαμίας και αÏγότεÏα Δ/Î½Ï„Î¿Ï <<ΕτÎÏων Κλάδων>> του ΥπουÏγείου Εθνικής Παιδείας και ΘÏησκευμάτων. Ο εν λόγω αείμνηστος συμπολίτης μας ήταν πτυχιοÏχος ΑÏχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και των << Επιστημών της Παιδείας>> του Πανεπιστημίου της ΓενεÏης. Ο Παν.ΤσακÏής Î±Ï†Î¿Ï Îλαβε Ï…Ï€’ όψιν του τις μαÏτυÏίες αÏχαίων και νεωτÎÏων συγγÏαφÎων, εÏεÏνησε Ï€Ïοσεκτικά το χώÏο της ΔωÏίδος και με τις πολÏτιμες οδηγίες διακεκÏιμÎνων καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών( αναφÎÏομεν μόνον τους αειμνήστους Γ. Κόλλιαν και Î. ΚαÏμίÏην) συνÎγÏαψε διδακτοÏική διατÏοφή,με τίτλο <<Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ>>.Αυτήν,Ï€Ïωτίστως, λαμβάνομεν Ï…Ï€’ όψιν Ï€Ïός Îκθεσιν των κατωτÎÏω. Δεν παÏαλείπομεν να αναφÎÏουμε ότι σχετική εγγÏαφή ÎγÏαψε και ο συμπολίτης μας κ. ΓεώÏγιος ΠουÏνάÏας.
Β. Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΙΣ
1. Το Βόϊον, Βοιόν ή Βοϊον (Βόϊος ο αναφεÏόμενος εις τον βοÏν,εις τον τόπον των βοών).Η πόλη αυτή της αÏχαίας ΔωÏίδος, τοποθετείται σε κεντÏικό σημείο, στο οποίο Îφθαναν όλοι οι δÏόμοι της αÏχαιότητας, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΦωκÎων (Αμφίκλεια),των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών,από την κοιλάδα του ΣπεÏχειοÏ,των Αιτωλών,των Αινειάνων,των ΟιτÎων,από τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ οÏεινών οÏοσειÏών,της Οίτης,του ΤυμφÏηστοÏ,των ΒαÏδουσίων και της Γκιώνας Ï€Ïοσβάσεις.Τη θÎση αυτή ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <<ΚεÏαμιδαÏιό>>ή ΠαλαιόκαστÏο.Είναι βοÏειοανατολικά του συνοικισμοί <<ΕυαγγελίστÏια>> του Καστελλίου πλησίον της δεξιάς όχθης, ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬ και απÎχει 2 χλμ.από την ΕυαγγελίστÏια.
Οι καλλιεÏγητÎÏ‚ των αγÏών στη θÎση αυτή, αποκαλÏπτουν διάφοÏα αγγεία και πλάκες από οπτή γή.ΟλόκληÏη η πεÏιοχή είναι κατεσπαÏμÎνηαπό θÏαÏσματα διαφόÏων αντικειμÎνων και κεÏαμιδιών τα οποία αποτελοÏν Îνδειξη ότι η πόλη ήταν αγγειοπλαστικό κÎντÏο. Στην τοποθεσία αυτή ανευÏÎθησαν νομίσματα χαλκοÏ,αÏγÏÏου,χÏÏ…ÏƒÎ¿Ï Î´Î¹Î±Ï†ÏŒÏων λαών,όπως σφÏαγίδες,νυπτήÏες,αγγεία μεγάλων διαστάσεων(παγίδες για τους εχθÏοÏÏ‚),μικÏότεÏα αγγεία-τάφος,θήκη από οπτή γή,εντός του οποίου υπήÏχε χάλκινο στεφάνι και υδÏία.
ΕυÏÎθησαν επίσης επιτÏμβιες πλάκες με τις επιγÏαφÎÏ‚ ΜΕÎΕΚΛΗΣ-ΘΕΟΤΕΛΗΣ-ΕΠΙΧΑΡΗΣ- ΞΕÎΟΚΡΑΤΗΣ.Στή θÎση αυτή υπάÏχουν επίσης απομεινάÏια Ï€Î±Î»Î±Î¹Î¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Î Ïόκειται πεÏί της θÎσεως του Βοϊου,της ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως.ΑπÎναντι αυτής,όχι μακÏιά από την αÏιστεÏή όχθη,ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬,επάνω στο γήλοφο που οι καλλιεÏγητÎÏ‚ ονομάζουν <ΚεÏαμίδι> υπάÏχουν τείχη ακÏοπόλεως.Στη θÎση αυτή αποκαλÏφθηκαν υπεÏμεγÎθη πήλινα αγγεία,παγίδες χÏησιμοποιοÏμενες όπως και τα ευÏεθÎντα υπολείμματα τειχών,ως μÎσα αμÏνης εναντίον επεÏχομÎνων εχθÏών.Î ÏÎπει δε να σημειωθεί ότι η πόλη αυτή ευÏίσκετο σε κεντÏική θÎση,από την οποία πεÏνοÏσαν όλοι οι τότε δÏόμοι,είτε ÎÏχονταν από τη Θεσσαλία,πεÏνοÏσαν την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ δια μÎσου των διόδων της Οίτης ή της φάÏαγγος του ΑσωποÏ,Îφθαναν στην <κοιλάδα του Αποστολιά και Πίνδου> <Κανιανίτη>, δηλ.την κοιλάδα των ΔωÏιÎων και κατευθÏνονταν από αυτή εναντίον της τότε Φωκίδας, ομόÏου της <Κοιλάδας των ΔωÏιÎων>,την οποία διÎÏÏεε ο Βοιωτικός Κηφισσός.
Ο ποταμός αυτός σχηματιζόταν από την εκβολή του Πίνδου και του Αποστολιά σε κοινό σημείο ευÏισκόμενο Î.Α. της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,της σημεÏινής ΑγόÏιανης και εις το μÎσον πεÏίπου νοητής γÏαμμής,Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ αÏχαίας αυτης πόλεως-σημεÏινής Λιλαίας-και σημείου,σε μικÏή απόσταση ευÏισκομÎνου Î.Α. του ΠαλαιοχωÏίου.Αυτή η νοητή γÏαμμή αποτελοÏσε και Ï€Ïός το Î’. ÏŒÏιο της αÏχαίας Φωκίδας.Τη διαδÏομή που διαγÏάψαμε ακολοÏθησαν,όπως εξιστοÏεί ο ΗÏόδοτος οι Î ÎÏσαι,όταν επετÎθηκαν εναντίον της Φωκίδας.Αυτήν ακολοÏθησαν και ο Φιλιππος και οι Μακεδόνες,όταν επετÎθησαν εναντίων των ΦωκÎων και ΑμφισσÎων το 329 Ï€.χ.όπως επίσης αÏγότεÏα,το 228 Ï€.χ.οι Î ÎÏσαι,οι ΚÎλτοι και οι Γαλάται,υπό τον Î’ÏÎνο,το 278 Ï€.χ.εναντίον των Δελφών.
ΑυτÎÏ‚ τις διαδÏομÎÏ‚ ακολοÏθησαν οι συγκοινωνοÏντες με τα παÏαδοσιακά μÎσα και πολλÎÏ‚ από αυτÎÏ‚ ακολουθοÏν,Î±Ï†Î¿Ï Î´Î¹Î±Î½Î¿Î¯Ï‡Î¸Î·ÎºÎ±Î½ καταλλήλως τα σÏγχÏονα μÎσα επικοινωνίας.Η ÏδÏευση της πόλεως του Βοϊου γινόταν από τον Πίνδο ποταμό δια μÎσου της ΕυαγγελιστÏίας.Του υδÏαγωγείου Î±Ï…Ï„Î¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ λείψανα,πήλινα ÏείθÏα σχήματος οÏθογωνίου παÏαλληλεπιπÎδου,καλυπτόμενα με πήλινη πλάκα και Îχοντα πήλινη συμπαγή βάση. Το Βόϊον όπως αναφÎÏει ο ΣτÏαβων (ΓεωγÏαφικά – 63 μ.χ.)κατεστÏάφη,όπως και άλλες ΔωÏικÎÏ‚ πόλεις τον 3ον Ï€.χ. αιώνα. ΜεÏικοί τοποθετοÏν το Βόϊον στα εÏείπια της χαÏάδÏας,που σώζονται επί αποκÏÏμνων βÏάχων της ΜαÏιολάτας 2 χιλ. δυτικά της Φωκικής πόλεως Λίλαιας. Η χαÏάδÏα, όπως ονομάστηκε από τον Παυσανία (150 Ï€.χ.Ελλάδος ΠεÏιήγησης) επειδή,βÏισκόταν επι βÏάχων χαÏάδÏας,είναι Φωκική πόλη.Άλλωστε και ο ΗÏόδοτος (5ο Ï€.χ.αιώνα) την πεÏιλαμβάνει στις ΦωκικÎÏ‚ πόλεις, τις οποίες κατÎστÏεωαν οι Î ÎÏσαι το 480 Ï€.χ. μετά τη μάχη των ΘεÏμοπυλών.
Στις υπώÏειες του ΚαλλιδÏόμου,νοτιώτεÏα του ΠαλαιοχωÏίου,Ï€Ïός την ΔÏυμαίαν υπάÏχουν εÏείπια αÏχαιοτάτης πόλεως.Η απόσταση αυτών από το Βόϊο είναι πεÏίπου 4 χλμ.και ευÏίσκονται εντός της ΔωÏίδας.Είναι δε πιθανόν αυτά τα τείχη να αποτελοÏν εÏείπια ακÏοπόλεως της πεδινής και εκτεθειμÎνης σε πολλοÏÏ‚ κινδÏνους επιδÏομών πόλεως Βοϊου.Έτσι η ακÏόπολη αυτή,ευÏισκομÎνη σε θÎση οχυÏωμÎνη και δυσκόλως Ï€Ïοσβαλλόμενη ήταν το καταφÏγιο των κατοίκων του Βοϊου σε καιÏοÏÏ‚ επιδÏομών άλλων λαών.
2. Το Κυτίνιο ή ΚÏτινο.Η λÎξη Κυτίνιο (ΚÏτινο) παÏάγεται από τη λÎξη ΚÏτινος =άνθος Ïοδιάς ή κÏτισος, θάμνος=αÏνό φÏλλο ή=συσσίνιο από το συς-συός=χοίÏος.Τόπος ΧοίÏων.Η πεÏιοχή ονομάζεται βάλτος (Îλος) λίαν Ï€Ïοσφιλής στους χοίÏους. Στην Îξοδο της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς επί της πλαγιάς του ΠαÏÎ½Î±ÏƒÏƒÎ¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ τείχη αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως με ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος.Από αυτή ελÎγχεται η δίοδος της ΔωÏικής κοιλάδας που οδηγεί Ï€Ïός τοÏÏ‚ Αμφισσείς, Ï€Ïός τοÏÏ‚ Οζόλας ΛοκÏοÏÏ‚ ή αντιστÏόφως ελÎγχεται η Îξοδος αυτών και άλλων λαών Ï€Ïός την ΔωÏίδα και τη Φωκίδα. Σε απόσταση ενός χιλιομÎÏ„Ïου από την απόσταση αυτή και αÏιστεÏά της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς-Λαμίας ευÏίσκεται ο λόφος <ΤσοÏκα-ΧλωμοÏ> σχήματος κολοÏÏου κώνου και Ïψους 150 μ.
Στο λόφο αυτό σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως με διπλό πολυγωνικό τείχος Ï€Ïός την ανατολή και το νότο και Ï„Ïιπλό Ï€Ïος τη δÏση και το βοÏÏά.Στις νοτιοανατολικÎÏ‚ πλαγιÎÏ‚ του λόφου σώζονται εÏείπια αÏχαίων οικιών. Είναι φυσικό να υποθÎτει κανείς ότι υπάÏχει σχÎση Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ΑκÏοπόλεως της υπεÏάνω της ΓÏαβιάς και της ΤσοÏκας ΧλωμοÏ,όπως και Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως του Βοϊου και εκείνης του ΠαλαιοχωÏίου. Φαίνεται ότι οι ΔωÏιείς,<πομενικόν και πολυπλάνητον Îθνος>καθ’ ΗÏόδοτον στην αÏχή Îχτισαν τις ακÏοπόλεις σε φυσικώς ισχυÏÎÏ‚ θÎσεις,σε πλαγιÎÏ‚ και απÏόσβλητες από τους διαφόÏους επιδÏομείς και εν ασφαλεία ευÏισκόμενοι ήλεγχον την κοιλάδα τους.ΑÏγότεÏα, τμήματα αυτών εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα,που παÏείχε πλοÏσιες βοσκÎÏ‚ στα κοπάδια τους.
Οι δε ακÏοπόλεις της ΓÏαβιάς και του ΠαλαιοχωÏίου,όπως αναφÎÏαμε,τους χÏησίμευαν ως καταφÏγιο,σε πεÏίπτωση εχθÏικής επιδÏομής. Στην ΤσοÏκα Î§Î»Ï‰Î¼Î¿Ï ÎºÎ±Ï„Î¬ μαÏτυÏία του Θουκιδίδου τοποθετείται το Κυτίνιο.ΜεÏικοί ονομάζουν το Κυτίνιο,ΚÏτινο και άλλοι ΚυτÎϊνο. Η πόλις του Κυτινίου υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ που υπήÏχαν σε Ïψωμα που ευÏίσκεται παÏαπλεÏÏως της πόλεως και ονομάζεται <Παλαιοχλωμός>.Οι καλλιεÏγοÏντες τους αγÏοÏÏ‚ της θÎσεως αυτής αποκαλÏπτουν στÏογγυλοÏÏ‚ πήλινους σωλήνες του υδÏÎµÏ…Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï Î±Î³Ï‰Î³Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Κυτινίου.Στό οÏοπÎδιο του <ΠαλαιοχλωμοÏ> σώζονται αÏχαία κτίσματα.Οι βοσκοί ανακάλυψαν και εσÏλησαν αÏχαίους τάφους.Το οÏοπÎδιο αυτό, φαίνεται ότι κατοικείτο και ήταν καταφÏγιο των κατοίκων του Κυτινίου σε πεÏίπτωση επιδÏομής. Στην πεÏιοχή του Κυτινίου ανευÏÎθησαν επίσης επιγÏαφÎÏ‚,νομίσματα διαφόÏων εποχών και λαών,πήλινα αγγεία μεγάλων διστάσεων χωÏίς διάκοσμο, που τα χÏησιμοποιοÏσαν ίσως για τη διαφÏλαξη γεωÏγικών Ï€Ïοϊόντων.
3.(Ο,η) ΕÏινεός=Η λÎξη σημαίνει άγÏια συκή.ΕÏίνεος (ÎÏιον)=ο εξ εÏίου κυÏίως Ï€Ïοβάτου. ΤÏία χιλιόμετÏα βοÏειοανατολικά του Κυτινίου στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες της οÏοσειÏάς <Αγιος Βασίλειος>της Οίτης, στο νεκÏοταφείο του Καστελλίου,σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως μα ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος και άλλα υπολείμματα τειχών.Δεξιά της ακÏοπόλεως κατÎÏχεταο ο ποταμός Κανιανίτης(Πίνδος) παÏαπόταμος του Î’Î¿Î¹Ï‰Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï ÎšÎ·Ï†Î¹ÏƒÏƒÎ¿Ï.
Σε απόσταση 200 μ. από την ακÏόπολη και λίγο ανατολικότεÏα από την όχθη του ποταμοÏ, υπάÏχουν αÏχαίοι τάφοι χÏονολογοÏμενοι από τον 12ο Ï€.χ.αιώνα με ακατÎÏγαστες ασβεστολιθικÎÏ‚ πλάκες.Καθ’ Îνας πεÏιείχε μικÏάν υδÏίαν και οστά υψηλοσώμων ανθÏώπων. ΘεμÎλια αÏχαιοτάτων οικημάτων επίσης διακÏίνονται και Ï€Ïος βοÏÏάν της ακÏοπόλεως σε απόσταση 60 μ. και στις υπώÏειες του Αγ. Βασιλείου.Στο μÎσο αυτών υπάÏχει γήλοφος, ÎÏγο μάλλον ανθÏώπου.Επί του γηλόφου Î±Ï…Ï„Î¿Ï Î²ÏÎθηκε λίθινη λάÏνακα (σαÏκοφάγος)εντός της οποίας ο ιδιοκτήτης του γηλόφου απεκάλυψε οστά ανθÏώπου. Î Ïόκειται πεÏί σαÏκοφάγου του 750 Ï€.χ.και πεÏί τάφου τον οποίο εκάλυψε κωνικός σωÏός χώματος (Ï„Ïμβος). Το χώμα σιγά- σιγά παÏασÏÏθηκε από τις βÏοχÎÏ‚, η δε σαÏκοφάγος αποκαλÏφθηκε και άγνωστο πότε,λεηλατήθηκε.
Λίγο δυτικότεÏα από το γήλοφο,ανάμεσα σε τεÏάστιους ογκόλιθους του ÏŒÏους <Αγιος Βασίλειος > σώζεται και άλλη ημιτελής λάÏναξ, που δε χÏησιμοποιήθηκε για τη τοποθÎτηση νεκÏοÏ,Îχει σχήμα λεκάνης και ονομάζεται από τους κατοίκους <κουÏήτα>. Στο χώÏο αυτό κατά τις μαÏτυÏίες του ΗÏοδότου και του ΣτÏάβωνος τοποθετείται η ΕÏινεός.Φαίνεται ότι ονομαζόταν και ΔώÏιο (Αισχίνησ και Lolling).Άλλος (ο γεωγÏάφος Bersian) τοποθετεί την ΕÏινεό 6 χιλ. Ï€Ïος δυσμάς στη θÎση Î ÏÏγο, όπου η Πίνδος (κατά τον Î .ΤσακÏή). Η ΕÏινεός υδÏευόταν με τον ίδιο αγωγό του Βοϊου, που πεÏνοÏσε από την ακÏόπολη της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ κατευθυνόταν Ï€Ïός το Βόϊον. Î ÏÎπει να σημειωθεί ότι στην ΕÏινεό οδηγοÏν όλες οι οδοί και οι ατÏαποί που ÎÏχονται Ï€Ïός τη ΔωÏίδα από την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Ï€Î¿Ï… Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎµÏάσουν στις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και Οίτης διαβάσεις, συναντώνται στην πεÏιοχή Οίτης,πεÏνοÏν εις την πεÏιοχή του χωÏίου Αποστολιά και φθάνουν στην ΕÏινεό.Αλλά στην ΕÏινεό φθάνουν από τη ΔÏυόπη (ΟινοχωÏίου) και από τη Καλοσκοπή, μÎσω του φαÏαγγίου του Πίνδου <Στενής> (Κανιανίτη ΠοταμοÏ),οι από των χωÏών Αινιάνων και ΟιτÎων, των Αιτωλών και πιθανόν των ΑμφισσÎων.
4. Η ΠΙÎΔΟΣ Όταν διÎÏχεται κανείς το δÏόμο πουαÏχίζει από την ΕÏινεό (ΚαστÎλλιον) και διασχίζει την χαÏάδÏα <Στενή> Ï€Ïός ΟινοχώÏιο-Καλοσκοπή,παÏαλλήλως του ÏÎοντος Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï… ή Κανιανίτη και οδεÏει εν μÎσω υψωμάτων της Γκιώνας και της Οίτης,που διακόπτονται από βαθιÎÏ‚ χαÏάδÏες, μετά από 5 χιλιόμετÏα φθάνει σε μικÏή κυκλική κοιλάδα. Στο μÎσο αυτής της θÎσεως την οποία ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <ΛογγιÎÏ‚> υψώνεται συμπαγής κωνοειδής λόφος, ονομαζόμενος Î ÏÏγος. Στην κοÏυφή Î±Ï…Ï„Î¿Ï Ï„Î¿Ï… λόφου ευÏίσκονται τείχη πολυγωνικά ή ισοδομικά, αÏχαίας ακÏοπόλεως. Εντός αυτών οι ΦÏάγκοι αÏγότεÏα ίδÏυσαν φÏοÏÏιο στο οποίο οφείλεται η ονομασία Î ÏÏγος και το τοπωνÏμιο ΚαστÎλλιο. ΑπÎναντι της ακÏοπόλεως, στην Ï€Ïός τον Î ÏÏγο, νοτιοανατολική πλαγιά της Γκιώνας, υπάÏχουν εÏείπια του επι τουÏκοκÏατίας χωÏÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï… ονομαζόταν ΠαλιοκαστÎλλι. Στην επί του λόφου του Î ÏÏγου ακÏόπολη, κατά μαÏτυÏίαν του ΣτÏάβωνος ευÏίσκετο η μητÏόπολη της Πίνδου. Το όνομα Πίνδος φαίνεται ότι μετÎφεÏαν οι ΔωÏιείς από την ομώνυμο οÏοσειÏά στην οποία κατÎφυγαν όταν εξεδιώχθησαν από τους ΘεσσαλοÏÏ‚ και από την οποίαν κατήλθαν. Η Πίνδος μνημονεÏεται και από τον ΗÏόδοτο.
Ο ΣτÏάβων στη θÎση αυτή τοποθετεί την πόλη<ΑκÏφα>. Άλλοι (Lolling) τοποθετοÏν στη θÎση αυτή το Βόϊο, την δε Πίνδο τοποθετοÏν στη ΔÏυόπη (στο ΟινοχώÏι). Ο Bursian τοποθετεί την ΕÏινεό στα εÏείπια του Î ÏÏγου, αÏιστεÏά του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï <Κανιανίτη> την δε Πίνδον ή ΑκÏφο στη θÎση της ΔÏυόπης στο ΟινοχώÏι. Η ακÏόπολη υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ λόφου που απÎχει 1 χλμ. βοÏειοδυτικά από αυτήν.Ο αγωγός, του οποίου σώζονται λείψανα, ήταν από πήλινα ÏείθÏα, όμοια με τους αγωγοÏÏ‚ του Βοϊου και της ΕÏινεοÏ. Η κυÏίως όμως πόλη της Πίνδου μάλλον ευÏίσκετο εις το <Ανω ΚαστÎλλιον> στη θÎση δηλ. που ήταν επί τουÏκοκÏατίας και Îως το 1864 το σημεÏινό χωÏιό ΚαστÎλλιο. Στην πεÏιοχή <Παλιο-ΚαστÎλλι> σώζονται εÏείπια αÏχαιοτάτων οικιών, ίχνη άλλης αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως και τάφος θαλαμωτός λαξευτός με Ï„ÎσσεÏις θήκες. ΣαÏκοφάγοι επίσης από πηλό, που βÏÎθηκαν στην πεÏιοχή αυτή πεÏιείχαν διάφοÏα κτεÏίσματα. Μιά από αυτÎÏ‚ πεÏιείχε πήλινο ειδώλιο. Πολλά από αυτά αποκαλÏπτονται κατά καιÏοÏÏ‚ από τις ισχυÏÎÏ‚ βÏοχοπτώσεις ή όταν τα σκαπτικά μηχανήματα διανοίγουν σÏγχÏονους δÏόμους. Στην Πίνδο οδηγοÏν δÏόμοι που ÎÏχονται από τη χώÏα των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών.Ένας δÏόμος τον οποίο είχαμε πολλÎÏ‚ φοÏÎÏ‚ διαβεί πεζοί, πεÏνοÏσε από το 51ο χιλιόμετÏο και μετά τη θÎση <Διπλοπήτες>,Îφτανε στη θÎση <Ζαγγανά>. Από εκεί άÏχιζαν δÏο δÏόμοι-όπως και σήμεÏα.Ο Îνας οδηγοÏσε στην Καλοσκοπή.Ο άλλος κατηφόÏιζε Ï€Ïός το Παλιο-ΚαστÎλλι.Από εκεί Îνας δÏόμος κατευθυνόταν Ï€Ïός τον Î ÏÏγο <Πίνδο> και Ï€Ïός την ΕÏινεό.Ο άλλος κατηφοÏικός Îφθανε στον Πίνδο ποταμό <Κανιανίτικο γεφÏÏι> και από εκεί, ανηφοÏική ατÏαπός Îφθανε στη ΔÏυόπη. Η ΔÏυόπη, Ï€ÏÎπει να κατείχε θÎση που αποτελοÏσε κόμβον των τότε συγκοινωνιών.Γιατί μÎχÏι της επελθοÏσης αλλαγής των μÎσων των συγκοινωνιών, όλοι οι δÏόμοι, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΟιτÎων, των Αινειάνων, των Αιτωλών, αÏγότεÏα δε από του Δήμου ΚαλλιÎων και των ομόÏων πεÏιοχών, πεÏνοÏσαν όπως και σήμεÏα η επαÏχιακή οδός, από το ΟινοχώÏι και παÏαπλεÏÏως, σε απόσταση 10μ. από τα Î’.Α. εÏείπια του τείχους της ΔÏυόπης, όπως θα αναφεÏθεί στη συνÎχεια.
5. Η ΔΡΥΟΠΗ.Η λÎξη αυτή, όπως και οι λÎξεις Δυάς, ΑμαδÏυάς, ΔÏυαπίς και ΔÏÏοψ Îχουν ετυμολογική συνάφεια με τη λÎξη δÏÏ…Ï‚, δÏυμό. Όπως γÏάψαμε τα απομεινάÏια των τειχών της ΔωÏικής πόλεως Πίνδου,πεÏιβαλλόμενα από τα εÏείπια του ΦÏÎ±Î³ÎºÎ¹ÎºÎ¿Ï Ï†ÏουÏίου ευÏίσκονται στην κοÏυφή βÏαχώδους λόφου 200 πεÏίπου μ. Ïψους, που ονομάζεται σήμεÏα Î ÏÏγος και υψώνεται σε μικÏή κυκλική κοιλάδα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï ÎšÎ±Î½Î¹Î±Î½Î¯Ï„Î· <Πίνδου>. Από τη μικÏή αυτή κυκλική κοιλάδα, σταυÏοδÏόμι αÏτηÏιακών συγκοινωνιών, από την Ï€ÏοϊστοÏική εποχή, όπως φαίνεται, μÎχÏι σήμεÏα, μία οδός διαβαίνει τη γÎφυÏα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï….ΠεÏνάει από τη βοÏειοδυτική πλευÏά του Î ÏÏγου και, ανηφοÏική, μÎσω εκτάσεων Ï€Ï…ÎºÎ½Î¿Ï Î´Î¬ÏƒÎ¿Ï…Ï‚ δÏυός,κατευθυνεμÎνη Ï€Ïός το ΟινοχώÏιον (Κάνιανη) (1) μετά από 4,5χλμ.διαβαίνει τη βοÏειοανατολική πλαγιά γηλόφου που ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο> και <Αγία ΠαÏασκευή>. Î Ïόκειται πεÏί του γηλόφου τον οποίο πεÏιβάλλουν σωζόμενα εÏείπια Ï€Î¿Î»Ï…Î³Ï‰Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Στη θÎση αυτή τοποθετεί ο Βυζαντινός γÏαμματικός Ισ.ΤσÎτσης την ακÏόπολη της ΔÏυόπης, μιάς από τις πόλεις της αÏχαίας τετÏαπόλεως των ΔωÏιÎων, όπως υποστηÏίζει, ο δε Παν ΤσακÏής Την ΔωÏική πόλη ΔÏυόπη. ………………………>>……………………………… (1) Το ΟινοχώÏι (Κάνιανη παλαιότεÏα) ευÏίσκεται στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες ακÏαίου τμήματος δασοσκεπών, αμφιθεατÏικώς διατεταγμÎνων ωÏαίων γηλόφων. Αυτοί ενώνουν τις βοÏειοδυτικÎÏ‚ απολήξεις της οÏοσειÏάς της Οίτης με το ÏŒÏος Γκιώνα στη θÎση ΤÏάκα της Καλοσκοπής.ΑποτελοÏν φÏάγμα που Ï€Ïοασπίζει τις ανατολικÎÏ‚ πεÏιοχÎÏ‚ από τους ισχυÏοÏÏ‚ και ψυχÏοÏÏ‚ βοÏειοδυτικοÏÏ‚ ανÎμους. ……………………….<<……………………………… Άλλοι στη θÎση αυτή τοποθετοÏν τον ΑκÏφαντα ή Πίνδο.Ασπαζόμαστε, τα συμπεÏάσματα του μόνου εÏευνήσαντος την πεÏιοχή Παναγιώτη ΤσακÏή. ΑναλυτικότεÏα θα γίνει λόγος κατωτÎÏω.
Από την νηπιακή ηλικία ακοÏαμε ότι ο γήλοφος αυτός να ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο>.Στ΄λη βοÏειοανατολική,Ï€Ïός το χωÏιό στÏαμμÎνη πλευÏά, εκτός από το λίθινο κατώφλιο εσώζοντο και οι δÏο πλευÏÎÏ‚,<οι παÏαστάτες> της κυÏίας Ï€Ïλης και Ï„Ïείς Ï€Ïομαχώνες των τειχών. Σε πολλά σημεία του τείχους υπήÏχαν πολυγωνικοί πελώÏιοι λίθοι, που είχαν απομείνει, δείκτες του Ïψους του τείχους. Επίσης υπήÏχαν όμοιοι με τους πολυγωνικοÏÏ‚ λίθους των τειχών Îξω από αυτά διάσπαÏτοι στους καλλιεÏγοÏμενους αγÏοÏÏ‚ των πλευÏών του λόφου και Ï€ÎÏαν αυτών. Η εντός των τειχών Îκταση, πεÏίπου τεσσάÏων στÏεμμάτων, είναι αμφικλινής. Εις το βοÏειοδυτικό ακÏαίο τμήμα υψώνεται λοφίσκος, που δεσπόζει όχι μόνο της ακÏοπόλεως αλλά και της όλης πεÏιοχής, όπως και αυτός ο γήλοφος της ακÏοπόλεως. Στό κÎντÏο της εντός των τειχών εκτάσεως, σώζεται μικÏή πεÏίβλεπτη επίπεδη και λιθόστÏωτη επιφάνεια εδάφους. Στο νότιο άκÏον του γηλόφου υπάÏχουν τα εÏείπια, Ï€Ïοφανώς παλαιοχÏÎ¹ÏƒÏ„Î¹Î±Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Î½Î±Î¿Ï, του οποίου το κατά την παÏάδοση όνομα είναι, όπως και η άλλη ονομασία του γηλόφου, Αγία ΠαÏασκευή.
Σε μικÏή 100μ. πεÏίπου, απόσταση βόÏεια της ακÏοπόλεως υψώνονται γήλοφοι κατάφυτοι από πυκνά δάση, πλατυφÏλλου δÏυός. Η ακÏόπολη,ωστόσο, δεσπόζει της όλης πεÏιοχής. Η εντός των τειχών Îκταση και οι εκτός αυτών επικλινείς εκτάσεις και οι Ï€ÎÏαν αυτών, εκαλλιεÏγοÏντο μÎχÏι των μÎσων του 20ου αιώνος. Όλος αυτός ο χώÏος, ιδίως όμως ο εντός των τειχών, ήταν διάσπαÏτος από θÏαÏσματα και τεμάχια διαφόÏων μεγεθών κεÏάμων, ειδωλίων, πήλινων αγγείων, δοχείων, οικιακών σκευών, από υδÏίες λυχνίες, κτεÏίσματα και νομίσματα πολλών λαών, όπως ΟιτÎων, Αιτωλών, Αινιάνων, Αχαιών, Φθιωτών, ΜαλλιÎων, ΑμφισσÎων κ.λ.Ï€.Αυτά και άλλα αÏχαιολογικά ευÏήματα απεκάλυπταν οι γεωÏγοÏντες την γήν ΟινοχωÏίτες, αλλά μη γνωÏίζοντες την αξίαν αυτών, τα εκποιοÏσαν αντί ελαχίστων χÏημάτων σε αÏχαιοκάπηλους ή τα ÎθÏαυαν. Η ακÏόπολη υδÏευόταν, όπως αποδείχτηκε από ευÏεθÎντες πήλινους στÏογγυλοÏÏ‚ σωλήνες υδÏÎ±Î³Ï‰Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Î´Î¹ÎºÏ„Ïου, Ï€Ïοφανώς από την πηγή των υπωÏειών των βοÏειοδυτικών παÏαπλησίων λόφων, την <ΚÏανιά>.
Άλλα αÏχαιολογικά, διάφοÏα ευÏήματα, ανÎÏ…Ïισκαν ή αποκάλυπταν οι κάτοικοι σε όλη τη γÏÏω και Ï€ÎÏαν της ακÏοπόλεως πεÏιοχή.Έτσι στην πεÏιοχή του λόφου του Αγίου ΔημητÏίου και στην επικλινή δυτική Îκταση αυτοÏ, σε μικÏή απόσταση από τα εÏείπεια της παλαιοχÏιστιανικής και ομώνυμης του λόφου εκκλησίας, βÏÎθηκαν τάφοι από ποÏώδη λίθο, που πεÏιείχαν υπεÏμεγÎθη οστά ανθÏώπων.Στην πεÏιοχή ε’Ï…Ïισκαν οι κάτοικοι, κατα την εκτÎλεση εÏγασιών, εκτός από θÏαÏσματα αντικειμÎνων από οπτή γη (πηλό) και διάφοÏα σιδηÏά τεμάχια αντικειμÎνων. Πολλά επίσης όμοια αυÏήματα αποκάλυπταν οι κάτοικοι (ποιμÎνες, κυνηγοί ή γεωÏγοί) στο χώÏο, που παÏεμβάλλεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως και του ΟινοχωÏίου. Κατά το 1952 ο Δημ.Α.Κασβής βοÏειοανατολικά του εξωκκλησίου της ΕυαγγελίστÏιας, σε απόσταση 20 πεÏίπου μÎÏ„Ïων, σκάβοντας χωÏίς να το αντιληφθεί, καταθÏυμμάτισε λήκυθον ή αμφοÏÎα.ΠαÏά την πηγή <ΚατÎÏω> ο Αθ. Î. ΡοÏλιας καλλιεÏγών το χωÏάφι του, απεκάλυψε δÏο πήλινους μεγάλους πίθους, χωÏίς διάκοσμο, στοÏÏ‚ οποίους υπήÏχαν υπολείμματα δημητÏιακών.
Στη θÎση <ΠεÏιβόλια> εντός του Î¿Î¹ÎºÎ¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Î¿Ï… ΟινοχωÏίου ο Δημ Ι. Κασβής κατά την εκσκαφή του αγÏÎ¿Ï Ï„Î¿Ï… αποκάλυψε λίθον με επιγÏαφή <ΕΠΙΦΑÎΕΙ ΛΑΥΣΙΑ-ΑÎΔΡΙ ΑΓΑΘΩ>. ΕυÏÎθη δε και άλλη επιγÏαφή επί λίθου, η οποία ανάλογα με τα γÏάμματα που θα Ï€ÏοστεθοÏν μποÏεί να αναγνωσθεί <ΒΡΟΧΟΣ> ή <ΔΡΥΟΧΟΣ> δηλ. τόπος δÏυών. Οι διατυπωθείσες απόψεις ιστοÏικών και αÏχαιολόγων πεÏί της ονομασίας των πόλεων της < ΑÏχαίας ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως> δεν ταυτίζονται. Από τα νομίσματα, που είχαν ανακαλÏψει οι κάτοικοι μποÏεί να συμπεÏάνει κανείς ότι η ΔÏυόπη ανήκεν εις τους ΟιτÎους.Κατά την πεÏίοδο 280-162 Ï€.χ. στοÏÏ‚ ΑιτωλοÏÏ‚ και αÏγότεÏα στοÏÏ‚ ΑχαιοÏÏ‚ Φθιώτες.Η μυθολογία αναφÎÏει ως πατÎÏα της ΔÏυόπης τον ΔÏÏοπα, βασιλÎα της Οίτης κ.λ.Ï€. ΓεÏμανός αÏχαιολόγος (Colling) τοποθετεί τη θÎση της ΔÏυόπης την Πίνδο ή ΑκÏφαντα.Άλλος συγγÏαφÎας (Ισαάκ ΤζÎτζης) γÏάφει ότι η ΔÏυόπη είναι η Îκτη πόλη της ΔωÏικής ΜητÏοπόλεως κ.λ.Ï€.
Όπως όμως αναφÎÏαμε μόνο ο Παν ΤσακÏής, πεÏί το 1970, διενήÏγησε συστηματικÎÏ‚ αÏχαιολογικÎÏ‚ ÎÏευνες. Η εναίσιμος διδακτοÏική διατÏιβή, την οποίαν άλλωστε ενÎκÏινε και ο αείμνηστος, επίσης, καθηγητής του Πανεπιστημίου (Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î¬Î»Î»Ï‰Î½ κοÏυφαίων καθηγητών) ΓεώÏγ. Κόλλιας, αναφÎÏει αναλυτικά σε όλες τις πτυχÎÏ‚ της ΑÏχαίας ΔωÏίδος, της ΜητÏοπόλεως των ΔωÏιÎων. ΑναφεÏόμενος στην ταυτότητα των πόλεων της ΔωÏίδας παÏατηÏεί ότι η Πίνδος και η ΔÏυόπη πεÏιβάλλονται από απότομα υψώματα της Γκιώνας και της Οίτης. Είναι κτισμÎνες η μεν Πίνδος επί αποκÏήμνου βÏάχου, η δε ΔÏυόπη επί γηλόφου πεÏιβαλλομÎνου υπό πυκνών δασών δÏυών.ΕυÏίσκονται εν μÎσω χαÏαδÏών και πυκνών δασών και διαφÎÏουν των άλλων πόλεων του Βοϊου, της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Κυτινίου που βÏίσκονται σε πεδινά εδάφη. Η ΕÏινεός και το Βόϊο υδÏεÏονταν από τον ποταμό Πίνδο που ÎÏεε πλησίον αυτών. ΤοÏτο αποτελεί φαεινή μαÏτυÏία της θÎσεως της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Βοϊου. Όλες οι πόλεις είχαν αÏδευτικό αγωγό από όμοια πήλινα ÏείθÏα.ΤοÏτο σημαίνει ότι ανήκαν στην ίδια επικÏάτεια.
Όπως είναι σÏνηθες, τα τοπονÏμια σχετίζονται με διάφοÏα στοιχεία του τόπου, όπως τα ιστοÏικά, παÏαδοσιακά, μοÏφολογικά, γεωφυσικά, γεωγÏαφικά, παÏαγωγικά κ.α. Οι ΔωÏιείς, όταν εκδιώχθηκαν από την πεÏιοχή του Κισσάβου, άλλοι μεν, με αγÎλες βοών, χοίÏων και ποίμνια Ï€Ïοβάτων, δια μÎσω πεδινών εκτάσεων, που Ï€ÏοαναφÎÏαμε της Θεσσαλίας και της χώÏας των ΜαλλιÎων και της κοιλάδας του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ των Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και της Οίτης Ï€Ïοσβάσεων, εγκαταστάθηκαν σε πεδινή Îκταση Ï€ÏόσφοÏη για την εκτÏοφή των βοδιών στο Βόϊο, των χοίÏων στο Κυτίνιο, των Ï€Ïοβάτων στην ΕÏινεό. Άλλη όμως ομάδα που φαίνεται είχαν ποίμνια αιγών, Ï€Ïοτίμησαν να ακολουθήσουν ποÏεία οÏεινή, η οποία είναι καταλληλότεÏη για τα <γίδια>από τις πεδινÎÏ‚ εκτάσεις. Αυτοί κατÎφυγαν στις δασώδεις πεÏιοχÎÏ‚ της νότιας οÏοσειÏάς της Πίνδου. Κατά δε την κάθοδον Ï€Ïός τα νοτιοανατολικά, ακολοÏθησαν με τα ποίμνιά τους ατÏαποÏÏ‚, για να εγκατασταθοÏν σε νοτιώτεÏες πεÏιοχÎÏ‚ με ηπιότεÏες κλιματολογικÎÏ‚ συνθήκες και με πλοÏσια βλάστηση για τα ποίμνιά τους.
Έτσι, Îφθασαν στα νοτιώτεÏα άκÏα της οÏοσειÏάς της Πίνδου, Ï€ÎÏασαν τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΤυμφÏηστοÏ,ΒαÏδουσίων και Οίτης Ï€Ïοσβάσεις, ακολοÏθησαν τη γνωστή διαδÏομή της ημιονικής οδοÏ, μÎχÏι του εκσυγχÏÎ¿Î½Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Ï‰Î½ μÎσων της συγκοινωνίας και της επεκτάσεως αυτών-σήμεÏα βÎβαια σÏγχÏονη συγκοινωνιακή αÏτηÏία- η οποία από την ΚαστÏιώτισσα-ΜαυÏολιθάÏι-Î Ï…Ïά του Δήμου ΚαλλιÎων φθάνει στη θÎση <Καναλάκι> ομόνυμη με την εκεί πηγή κÏυστάλλινου Ïδατος. Σημειώνεται ότι στη θÎση αυτή Îφθαναν και οι μετά την κάθοδο των ΔωÏιÎων επεÏχόμενοι ΑκαÏνάνες και Αιτωλοί και ίσως, Οζόλαι ΛοκÏοί, μÎσω της Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“ÎºÎ¯Ï‰Î½Î±Ï‚ και ΒαÏδουσίων, κοιλάδος του ΜόÏνου, όπως άλλωστε και η σÏγχÏονη σημεÏινή οδός, η οποία ενώνει την Ανατολική με τη Δυτική ΣτεÏεά Ελλάδα. ΚατεÏχόμενοι ΔωÏιείς, φαίνεται ότι Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν από το μικÏÏŒ οÏοπÎδιο που ονομάζεται <Î’ÏÏζες> ακολοÏθησαν τη βατή κοÏυφογÏαμμή σειÏάς λόφων, Ï€ÎÏασαν τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î±Ï…Ï„ÏŽÎ½ διόδους και Îφθασαν στην κοÏυφή σειÏάς γηλόφων και επικλινών εκτάσεων, καλυμμÎνων με πυκνά δάση δÏυός.
ΤοÏτο ικανοποιοÏσε τις ανάγκες για τη διατÏοφή των ποιμνίων των αιγών τους. Î ÏοχωÏοÏντες ακολοÏθησαν κατηφοÏική χαÏάδÏα, στην οποία πιθανό τότε να ÎÏÏεε ποταμός. Î‘Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν τη χαÏάδÏα αυτή, σήμεÏα ονομάζεται <Χαλκιά ΡÎμματα>, Îφθασαν σε πεÏιοχή υπήνεμο πεÏιβαλλόμενη από δάση δÏυός. Σε λόφο, δεσπόζοντα της πεÏιοχής αυτής,εγκαταστάθηκαν και Îκτισαν τη ΔÏυόπη.Σχετικά με τη Πίνδο, είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι Îνα τμήμα ΔωÏιÎων εγκαταστάθηκε στη ΔÏυόπη. Ο χώÏος της, ίσως ήταν ανεπαÏκής.Γι’ αυτό άλλο πολυπληθÎÏ‚ τμήμα, Ï€Ïοωθήθηκε, Ï€Ïός το νότο, δια μÎσω δÏυοσκεποÏÏ‚ πεÏιοχής και εγκαταστάθηκε στη κοιλάδα του ÏÎοντος Ï€Ïός νοτιοανατολική κατεÏθυνση ποταμοÏ.Είναι δυνατόν δε να επικοινώνησαν οι αποτελοÏντες το τμήμα αυτόμε τους ομόφυλους ΔωÏιείς της πεδινής ΔωÏίδας και επειδή η πεÏιοχή παÏείχε αφθονία Ï„Ïοφών για τα ποίμνιά τους και άλλα μÎσα συντηÏήσεως αυτών Îλαβαν την απόφαση αυτή. Τον δε ποταμόν και την ακÏόπολη ονόμασαν <Πίνδον> Ï€Ïός ανάμνησιν ιστοÏικών τους βιωμάτων. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:
Οι πόλεις των ΔωÏιÎων, Βόϊον, Κυτίνιον, ΕÏινεός των οποίων οι κάτοικοι ευμηÏοÏσαν, ζοÏσαν σε γόνιμα πεδινά εδάφη. Η Πίνδος και η ΔÏυόπη χαÏακτηÏίζονταν <πολίσματα> κατά τον Θουκυδίδη και <μικÏαί και λυπÏόχωÏοι> κατά τον ΣτÏάβωνα. Ο δε ΗσÏχιος, γÏάφει γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ ΔωÏιείς και <τους πεÏί την Οίτην κατοικοÏντες οÏτως λÎγεσθαι δια το λιμώττειν και μοχθηÏόν Îχειν ταÏτην την χώÏαν>. Γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ λόγους οι ΔωÏιείς, αναζητοÏντες καλÏτεÏη Ï„Ïχη σε άλλες χώÏες, εγκατÎλειψαν τη ΔωÏίδα και εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο (Ηλείαν-Αχαϊαν-Μεσήνην) και αÏγότεÏα στην ΚÏήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στα βοÏειοδυτικά παÏάλια της Μ. Ασίας, από τη ΣμÏÏνη ως την Î Ïοποντίδα. Ο ΙσοκÏάτης γÏάφει σχετικώς με την υπό των ΔωÏιÎων εγκατάλειψη της ΔωÏίδος. <Επειδή κατείδον (οι ΔωÏιείς) τας πόλεις τας αυτών αδόξους και μικÏάς και πολλών ενδεείς οÏσας, υπεÏιδόντες ταÏτας εστÏάτευσαν επί τας εν Πελοποννήσω Ï€ÏωτευοÏσας επ΄ ΆÏγος και Λακεδαίμονα και Μεσσήνην>.
Πάντως οι Πόλεις της αÏχαίας ΔωÏίδος παÏÎμειναν άθικτες όχι μόνο κατά τοÏÏ‚ ΠεÏσικοÏÏ‚ πολÎμους 350 Ï€.χ. αλλά και αÏγότεÏα. ΕξασθÎνησαν από την ÎναÏξη της μετοικεσίας των ΔωÏιÎων Ï€Ïός άλλες πεÏιοχÎÏ‚ και με την εμφάνιση και ανάπτυξητων γειτονικών λαών. Ιδίως των Αιτωλών, των Αινειάνων,των ΟιτÎων, που αποδυνάμωσαν τις πόλεις της ΔωÏίδος. ΚατεστÏάφησαν τελείως τον 3ον Ï€.χ. αιώνα όταν Îγινε ο πόλεμος Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ Αθαμάνων και των Αιτωλών. Εσώθησαν ελάχιστα τεκμήÏια.ΠαÏαθÎτουμε τη σχετική και λίαν ενδιαφÎÏουσα παÏάγÏαφο του ΣτÏάβωνα:< ΤÎως μεν ήσαν εν αξιώματι οι πόλεις ÎºÎ±Î¯Ï€ÎµÏ Î®ÏƒÎ±Î½ μικÏαία και λιπÏόχωÏοι, Îπειτ’ ολιγωÏήσθησαν. Εν δε τω Φωκικώ πολÎμω και τη Μακεδόνων εκστÏατεία και Αιτωλών και Αθαμάνων θαυμαστόν ει και ίχνος αυτών εις Ρωμαίους ήλθεν>.
ΠαÏά ταÏτα η ΔωÏίδα αναγνωÏιζόταν από τοÏÏ‚ ΔωÏιείς, που εξαπλώθηκαν σε άλλες χώÏες ως η κοιτίς και η ΜητÏόπολη των ΔωÏιÎων και η κοιλάδα αυτής ως κοιλάδα των ΔωÏιÎων. ΤοÏτο δε μαÏτυÏείται από όλους τους αÏχαίους συγγÏαφείς, που αναφÎÏονται στοÏÏ‚ ΔωÏιείς, όπως είναι: Ο ΗÏόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο ΣτÏάβων, ο Παυσανίας κ.ά. ΠεÏαίνοντας σημειώνουμε ότι στο χώÏο της αÏχαίας ΔωÏίδας ευÏίσκονται τα χωÏιά ΓÏαβιά, ΚαστÎλλια, ΟινοχώÏι, Αποστολιάς, Î’Ïάλλος, ΠαλαιοχώÏι. Σημειώνουμε ακόμα ότι άλλοτε η ΓÏαβιά μετά πεÏί αυτής χωÏιά ήταν η ÎδÏα του ΚαποδιστÏÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Î”Î®Î¼Î¿Ï… ΔωÏιÎων, ο οποίος κατά την τελευταία διοικητική αναδιάÏθÏωση της χώÏας μετονομάσθηκε σε Δήμο ΓÏαβιάς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Παναγ.Αγ. ΤσακÏή Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠ(1971) 2.ΧαÏ. ΠεÏ. ΣτοφόÏου. Οι ΔωÏιείς. 3.ΓεωÏγ. ΠουÏνάÏα. Σχετική ΣυγγÏαφή. 4.ΜαÏτυÏίες αÏχαίων συγγÏαφÎων α.ΗÏοδότου 5ος Ï€.χ. αιών (Ï€Î±Ï„Î®Ï Ï„Î·Ï‚ ιστοÏίας.ΠεÏσικοί πόλεμοι.) β.Θουκυδίδου 455-400 Ï€.χ. (ΙστοÏία του Î ÎµÎ»Î¿Ï€Î¿Î½Î½Î·ÏƒÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Ï€Î¿Î»Îμου 431-441 Ï€.χ.) γ.ΣτÏάβωνος 64 Ï€.χ.-63 μ.χ. (ΓεωγÏαφικά) δ.Παυσανίου 150 μ.χ. ( Ελλάδος ΠεÏιήγησις). ΣΗΜ. Η μελÎτη βασίζεται κυÏίως στην αναφεÏομÎνη διδακτοÏική διατÏιβή του Παν.
Αθ.ΤσακÏή, αποτελεί δε <εν ταυτώ> απόδοσιν τιμής Ï€Ïός τον αείμνηστον συμπολίτην, αγαπητόν συνάδελφον και εξαίÏετο στÎλεχος της Παιδείας.ΔιαμεÏίσματος Δήμου ΓÏαβιάς
ΕπιμÎλεια-ÎÏευνα Σπ. Πολίτης
Α.  ΠÏοϊστοÏική πεÏίοδος
Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΔΡΥΟΠΗ
ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ
Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ
Α. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠ ΣΤΗΠΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ÎœÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… 20ου και του 14ου Ï€.χ. αιώνος, ελληνικά φÏλλα Ιώνων, ΑιολÎων, Αχαιώνκ.λ.Ï€. που ÏŒÏμησαν από πεÏιοχÎÏ‚ ευÏισκόμενες βοÏείως της ελληνικής χεÏσονήσου, εισÎδυσαν βαθμιαίως δια της Θεσσαλίας ή των οÏεινών πεÏιοχών της Πίνδου, στην ΚεντÏική και Îότια Ελλάδα και αÏγότεÏαδιεσπάÏησαν στα νησιά του Πελάγους και στίς ακτÎÏ‚ της ΜικÏάς Ασίας, κατά διαδοχικά κÏματα και φυλÎÏ‚.
Το τελευταίο ελληνικό φÏλο που κατήλθε, πεÏί τα Ï„Îλη του 12ου Ï€.χ. αιώνος είναι οι ΔωÏιείς.Οι ΔωÏιείς, ποιμενικός λαός, εφοδιασμÎνοι με όπλα σιδηÏά και οÏμήσαντες επίσης κατά οÏδάς, εστάθμευσαν κατ’ αÏχήν στη Θεσσαλία. ΑÏγότεÏα όμως, εξεδιώχθησαν από τους, πεÏί το ÏŒÏος Κίσσαβο, κατοίκους.Τότε ως απειθάÏχητα και βιαιοπÏαγοÏντα στίφη, άλλοι μεν μÎσω των οÏεινών Ï€Ïοσβάσεων της Πίνδου και άλλοι μÎσω της Φθίας (Φθιώτιδας)και της κοιλάδας του ΣπεÏχειοÏ, διÎβησαν τον ποταμό και ακολουθοÏντες τις διάφοÏες Ï€Ïοσβάσεις και ατÏαποÏÏ‚ Îφτασαν στν πεδινή Îκταση που απλώνεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“Ïαβιάς και της ΜαÏιολάτας, του ΠαλαιοχωÏίου, του ΜπÏάλλου, του Αποστολιά και των Καστελλίων και στην οÏεινή γεωγÏαφική πεÏιοχή του ΟινοχωÏίου και εγκαταστάθηκαν σ’ αυτή.
Έκτοτε η πεÏιοχή αυτή που ονομαζόταν ΔωÏίς ή ΔÏυωπίς, ονομάζεται μητÏόπολη των ΔωÏιÎων.Επειδή δε η πεδιάδα αυτή διαÏÏÎεται από δÏο ποταμοÏÏ‚, ÏÎοντας παÏαλλήλως εκ δυσμών Ï€Ïός ανατολάς, Πίνδου ή Κανιανίτη και του Αποστολιά, ονομάζεται και κοιλάς των ΔωÏιÎων. Οι ποταμοί αυτοί εκβάλλουν  στον Βοιωτικό Κηφισσό, ανατολικά της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,Ï€ÎÏαν δε του οÏίου τοÏτου Ï€Ïός ανατολάς εκτείνεται η Φωκική κοιλάς.ΠαÏαλείπονται στη μελÎτη αυτή τα μυθώδη ιστοÏήματα κατά τα οποία οι ΔωÏιείς μετεκινοÏντο υπό τον ΒασιλÎα αυτών Αιγιμνιόν διάδοχον του ΔώÏου ( από τον οποίο Ï€Ïοήλθε το όνομα ΔωÏιείς), Ï…Î¹Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Έλληνα και της νÏμφης ΠεÏσιήδας, απογόνων του Δευκαλίωνος και της Î ÏÏÏας και άλλα σχετικά μυθεÏματα, ίσως και παÏαδόσεις, πεÏί της καταγωγής των ΔωÏιÎων, τα οποία στιχουÏγών εκθÎτει ο ψυχίατÏος ΧαÏάλ. Î . ΣτοφόÏος στο βιβλίο του: <ΟΙ ΔΩΡΙΕΙΣ> και τα οποία βÎβαια ιστόÏησε βασιζόμενος σε διάφοÏα συγγÏάμματα.
Οι ΔωÏιείς στο χώÏο αυτό Îχτισαν τις 4 πόλεις της <ΔΩΡΙΚΗΣ ΤΕΤΡΑΠΟΛΕΩΣ>
ήτοι: το Βόϊον, το Κυτίνιον, την ΕÏινÎον και την Πίνδο και πιθανότατα την ΔÏυόπη που βÏίσκεται 4 χλμ. βοÏείως της Πίνδου στην πεÏιοχή ΟινοχωÏίου.
Για την αÏχαία ΔωÏίδα και τη ΔωÏική ΤετÏάπολη Îχουμε πληÏοφοÏίες από τους αÏχαίους ιστοÏικοÏÏ‚ που ιστοÏοÏν την Ï€ÏοϊστοÏία του χώÏου, δηλαδή τον ΣτÏάβωνα, τον ΗÏόδοτο, τον Θουκιδίδη και από νεώτεÏους.
ΥπάÏχουν επίσης κατάλειπα αυτών των πόλεων. Είναι τα απομεινάÏια των τειχών των κάστÏων και άλλα πολλά, τα οποία ευÏίσκουν οι κάτοικοι στίς διάφοÏες πεÏιοχÎÏ‚ και οι γεωÏγοί που γεωÏγοÏν αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ χώÏους.Δηλαδή διάφοÏες πλάκες από οπτή γη, τάφους, αγγεία, υπολλείματα όπλων, επιγÏαφÎÏ‚, επιτÏμβιες πλάκες, διάφοÏα νομίσματα,  κτεÏίσματα και υδÏαγωγοÏÏ‚.
Είναι ατÏχημα γιατί στην πεÏιοχή ουδÎποτε Îγινε σχετική αÏχαιολογική ÎÏευνα Ï€Ïός συλλογήν του διάσπαÏτου αÏÏ‡Î±Î¹Î¿Î»Î¿Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Ï…Î»Î¹ÎºÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ ιστόÏηση τοÏτου.Το Îτος 1970  όμως δημοσιεÏτηκε ÎÏευνα, η οποία αναφÎÏεται λεπτομεÏÏŽÏ‚ εις τα όσα αφοÏοÏν την αÏχαία ΔωÏίδα.Î Ïόκειται πεÏί της διδακτοÏικής διατÏιβής του αειμνήστου συμπολίτου και συναδÎλφου Παναγιώτη ΤσακÏή, Ï„. Δ/Î½Ï„Î¿Ï Î Î±Î¹. Ακαδ. Λαμίας και αÏγότεÏα Δ/Î½Ï„Î¿Ï <<ΕτÎÏων Κλάδων>> του ΥπουÏγείου Εθνικής Παιδείας και ΘÏησκευμάτων.
Ο εν λόγω αείμνηστος συμπολίτης μας ήταν πτυχιοÏχος  ΑÏχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και των << Επιστημών της Παιδείας>> του Πανεπιστημίου της ΓενεÏης. Ο Παν.ΤσακÏής Î±Ï†Î¿Ï Îλαβε Ï…Ï€’ όψιν του τις μαÏτυÏίες αÏχαίων και νεωτÎÏων συγγÏαφÎων, εÏεÏνησε Ï€Ïοσεκτικά το χώÏο της ΔωÏίδος και με τις πολÏτιμες οδηγίες διακεκÏιμÎνων καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών( αναφÎÏομεν μόνον τους αειμνήστους Γ. Κόλλιαν και Î. ΚαÏμίÏην) συνÎγÏαψε διδακτοÏική διατÏοφή,με τίτλο <<Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ>>.Αυτήν,Ï€Ïωτίστως, λαμβάνομεν Ï…Ï€’ όψιν Ï€Ïός Îκθεσιν των κατωτÎÏω. Δεν παÏαλείπομεν να αναφÎÏουμε ότι σχετική εγγÏαφή ÎγÏαψε και ο συμπολίτης μας κ. ΓεώÏγιος ΠουÏνάÏας.
Β. Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΙΣ
1. Το Βόϊον, Βοιόν ή Βοϊον
(Βόϊος ο αναφεÏόμενος εις τον βοÏν,εις τον τόπον των βοών).Η πόλη αυτή της αÏχαίας ΔωÏίδος, τοποθετείται σε κεντÏικό σημείο, στο οποίο Îφθαναν όλοι οι δÏόμοι της αÏχαιότητας, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΦωκÎων (Αμφίκλεια),των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών,από την κοιλάδα του ΣπεÏχειοÏ,των Αιτωλών,των Αινειάνων,των ΟιτÎων,από τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ οÏεινών οÏοσειÏών,της Οίτης,του ΤυμφÏηστοÏ,των ΒαÏδουσίων και της Γκιώνας Ï€Ïοσβάσεις.Τη θÎση αυτή ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <<ΚεÏαμιδαÏιό>>ή ΠαλαιόκαστÏο.Είναι βοÏειοανατολικά του συνοικισμοί <<ΕυαγγελίστÏια>> του Καστελλίου πλησίον της δεξιάς όχθης, ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬ και απÎχει 2 χλμ.από την ΕυαγγελίστÏια.
Οι καλλιεÏγητÎÏ‚ των αγÏών στη θÎση αυτή, αποκαλÏπτουν διάφοÏα αγγεία και πλάκες από οπτή γή.ΟλόκληÏη η πεÏιοχή είναι κατεσπαÏμÎνηαπό θÏαÏσματα διαφόÏων αντικειμÎνων και κεÏαμιδιών τα οποία αποτελοÏν Îνδειξη ότι η πόλη ήταν αγγειοπλαστικό κÎντÏο.
Στην τοποθεσία αυτή ανευÏÎθησαν νομίσματα χαλκοÏ,αÏγÏÏου,χÏÏ…ÏƒÎ¿Ï Î´Î¹Î±Ï†ÏŒÏων λαών,όπως σφÏαγίδες,νυπτήÏες,αγγεία μεγάλων διαστάσεων(παγίδες για τους εχθÏοÏÏ‚),μικÏότεÏα αγγεία-τάφος,θήκη από οπτή γή,εντός του οποίου υπήÏχε χάλκινο στεφάνι και υδÏία.ΕυÏÎθησαν επίσης επιτÏμβιες πλάκες με τις επιγÏαφÎÏ‚ ΜΕÎΕΚΛΗΣ-ΘΕΟΤΕΛΗΣ-ΕΠΙΧΑΡΗΣ- ΞΕÎΟΚΡΑΤΗΣ.Στή θÎση αυτή υπάÏχουν επίσης απομεινάÏια Ï€Î±Î»Î±Î¹Î¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Î Ïόκειται πεÏί της θÎσεως του Βοϊου,της ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως.ΑπÎναντι αυτής,όχι μακÏιά από την αÏιστεÏή όχθη,ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬,επάνω στο γήλοφο που οι καλλιεÏγητÎÏ‚ ονομάζουν <ΚεÏαμίδι> υπάÏχουν τείχη ακÏοπόλεως.Στη θÎση αυτή αποκαλÏφθηκαν υπεÏμεγÎθη πήλινα αγγεία,παγίδες χÏησιμοποιοÏμενες όπως και τα ευÏεθÎντα υπολείμματα τειχών,ως μÎσα αμÏνης εναντίον επεÏχομÎνων εχθÏών.Î ÏÎπει δε να σημειωθεί ότι η πόλη αυτή ευÏίσκετο σε κεντÏική θÎση,από την οποία πεÏνοÏσαν όλοι οι τότε δÏόμοι,είτε ÎÏχονταν από τη Θεσσαλία,πεÏνοÏσαν την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ δια μÎσου των διόδων της Οίτης ή της φάÏαγγος του ΑσωποÏ,Îφθαναν στην <κοιλάδα του Αποστολιά και Πίνδου>
<Κανιανίτη>, δηλ.την κοιλάδα των ΔωÏιÎων και κατευθÏνονταν από αυτή εναντίον της τότε Φωκίδας, ομόÏου της <Κοιλάδας των ΔωÏιÎων>,την οποία διÎÏÏεε ο Βοιωτικός Κηφισσός. Ο ποταμός αυτός σχηματιζόταν από την εκβολή του Πίνδου και του Αποστολιά σε κοινό σημείο ευÏισκόμενο Î.Α. της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,της σημεÏινής ΑγόÏιανης και εις το μÎσον πεÏίπου νοητής γÏαμμής,Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ αÏχαίας αυτης πόλεως-σημεÏινής Λιλαίας-και σημείου,σε μικÏή απόσταση ευÏισκομÎνου Î.Α. του ΠαλαιοχωÏίου.Αυτή η νοητή γÏαμμή αποτελοÏσε και Ï€Ïός το Î’. ÏŒÏιο της αÏχαίας Φωκίδας.Τη διαδÏομή που διαγÏάψαμε ακολοÏθησαν,όπως εξιστοÏεί ο ΗÏόδοτος οι Î ÎÏσαι,όταν επετÎθηκαν εναντίον της Φωκίδας.Αυτήν ακολοÏθησαν και ο Φιλιππος και οι Μακεδόνες,όταν επετÎθησαν εναντίων των ΦωκÎων και ΑμφισσÎων το 329 Ï€.χ.όπως επίσης αÏγότεÏα,το 228 Ï€.χ.οι Î ÎÏσαι,οι ΚÎλτοι και οι Γαλάται,υπό τον Î’ÏÎνο,το 278 Ï€.χ.εναντίον των Δελφών.ΑυτÎÏ‚ τις διαδÏομÎÏ‚ ακολοÏθησαν οι συγκοινωνοÏντες με τα παÏαδοσιακά μÎσα και πολλÎÏ‚ από αυτÎÏ‚ ακολουθοÏν,Î±Ï†Î¿Ï Î´Î¹Î±Î½Î¿Î¯Ï‡Î¸Î·ÎºÎ±Î½ καταλλήλως τα σÏγχÏονα μÎσα επικοινωνίας.
Η ÏδÏευση της πόλεως του Βοϊου γινόταν από τον Πίνδο ποταμό δια μÎσου της ΕυαγγελιστÏίας.Του υδÏαγωγείου Î±Ï…Ï„Î¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ λείψανα,πήλινα ÏείθÏα σχήματος οÏθογωνίου παÏαλληλεπιπÎδου,καλυπτόμενα με πήλινη πλάκα και Îχοντα πήλινη συμπαγή βάση.
Το Βόϊον όπως αναφÎÏει ο ΣτÏαβων (ΓεωγÏαφικά – 63 μ.χ.)κατεστÏάφη,όπως και άλλες  ΔωÏικÎÏ‚ πόλεις τον 3ον Ï€.χ. αιώνα.
ΜεÏικοί τοποθετοÏν το Βόϊον στα εÏείπια της χαÏάδÏας,που σώζονται επί αποκÏÏμνων βÏάχων της ΜαÏιολάτας 2 χιλ. δυτικά της Φωκικής πόλεως Λίλαιας.
Η χαÏάδÏα, όπως ονομάστηκε από τον Παυσανία (150 Ï€.χ.Ελλάδος ΠεÏιήγησης)
επειδή,βÏισκόταν επι βÏάχων χαÏάδÏας,είναι Φωκική πόλη.Άλλωστε και ο ΗÏόδοτος
(5ο Ï€.χ.αιώνα) την πεÏιλαμβάνει στις ΦωκικÎÏ‚ πόλεις, τις οποίες κατÎστÏεωαν οι Î ÎÏσαι το 480 Ï€.χ. μετά τη μάχη των ΘεÏμοπυλών.
Στις υπώÏειες του ΚαλλιδÏόμου,νοτιώτεÏα του ΠαλαιοχωÏίου,Ï€Ïός την ΔÏυμαίαν
υπάÏχουν εÏείπια αÏχαιοτάτης πόλεως.Η απόσταση αυτών από το Βόϊο είναι πεÏίπου
4 χλμ.και ευÏίσκονται εντός της ΔωÏίδας.Είναι δε πιθανόν αυτά τα τείχη να αποτελοÏν
εÏείπια ακÏοπόλεως της πεδινής και εκτεθειμÎνης σε πολλοÏÏ‚ κινδÏνους επιδÏομών
πόλεως Βοϊου.Έτσι η ακÏόπολη αυτή,ευÏισκομÎνη σε θÎση οχυÏωμÎνη και δυσκόλως
Ï€Ïοσβαλλόμενη ήταν το καταφÏγιο των κατοίκων του Βοϊου σε καιÏοÏÏ‚ επιδÏομών
άλλων λαών.
2. Το Κυτίνιο ή ΚÏτινο.Η λÎξη Κυτίνιο (ΚÏτινο) παÏάγεται από τη λÎξη ΚÏτινος =άνθος
Ïοδιάς ή κÏτισος, θάμνος=αÏνό φÏλλο ή=συσσίνιο από το συς-συός=χοίÏος.Τόπος ΧοίÏων.Η πεÏιοχή ονομάζεται βάλτος (Îλος) λίαν Ï€Ïοσφιλής στους χοίÏους.
Στην Îξοδο της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς επί της πλαγιάς του ΠαÏÎ½Î±ÏƒÏƒÎ¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ τείχη αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως με ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος.Από αυτή ελÎγχεται η δίοδος της ΔωÏικής κοιλάδας που οδηγεί Ï€Ïός τοÏÏ‚ Αμφισσείς, Ï€Ïός τοÏÏ‚
Οζόλας ΛοκÏοÏÏ‚ ή αντιστÏόφως ελÎγχεται η Îξοδος αυτών και άλλων λαών Ï€Ïός την
ΔωÏίδα και τη Φωκίδα. Σε απόσταση ενός χιλιομÎÏ„Ïου από την απόσταση αυτή και
αÏιστεÏά της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς-Λαμίας ευÏίσκεται ο λόφος <ΤσοÏκα-ΧλωμοÏ>
σχήματος κολοÏÏου κώνου και Ïψους 150 μ.
Στο λόφο αυτό σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως με διπλό πολυγωνικό τείχος Ï€Ïός την ανατολή και το νότο και Ï„Ïιπλό Ï€Ïος τη δÏση και το βοÏÏά.Στις νοτιοανατολικÎÏ‚ πλαγιÎÏ‚ του λόφου σώζονται εÏείπια αÏχαίων οικιών.
Είναι φυσικό να υποθÎτει κανείς ότι υπάÏχει σχÎση Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ΑκÏοπόλεως της υπεÏάνω της ΓÏαβιάς και της ΤσοÏκας ΧλωμοÏ,όπως και Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως του Βοϊου και εκείνης του ΠαλαιοχωÏίου.
Φαίνεται ότι οι ΔωÏιείς,<πομενικόν και πολυπλάνητον Îθνος>καθ’ ΗÏόδοτον στην αÏχή Îχτισαν τις ακÏοπόλεις σε φυσικώς ισχυÏÎÏ‚ θÎσεις,σε πλαγιÎÏ‚ και απÏόσβλητες
από τους διαφόÏους επιδÏομείς και εν ασφαλεία ευÏισκόμενοι ήλεγχον την κοιλάδα τους.ΑÏγότεÏα, τμήματα αυτών εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα,που παÏείχε πλοÏσιες βοσκÎÏ‚ στα κοπάδια τους.Οι δε ακÏοπόλεις της ΓÏαβιάς και του ΠαλαιοχωÏίου,όπως αναφÎÏαμε,τους χÏησίμευαν ως καταφÏγιο,σε πεÏίπτωση εχθÏικής επιδÏομής.
Στην ΤσοÏκα Î§Î»Ï‰Î¼Î¿Ï ÎºÎ±Ï„Î¬ μαÏτυÏία του Θουκιδίδου τοποθετείται το Κυτίνιο.ΜεÏικοί ονομάζουν το Κυτίνιο,ΚÏτινο και άλλοι ΚυτÎϊνο.
Η πόλις του Κυτινίου υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ που υπήÏχαν σε Ïψωμα που ευÏίσκεται
παÏαπλεÏÏως της πόλεως και ονομάζεται <Παλαιοχλωμός>.Οι καλλιεÏγοÏντες τους αγÏοÏÏ‚ της θÎσεως αυτής αποκαλÏπτουν στÏογγυλοÏÏ‚ πήλινους σωλήνες του υδÏÎµÏ…Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï Î±Î³Ï‰Î³Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Κυτινίου.
Στό οÏοπÎδιο του <ΠαλαιοχλωμοÏ> σώζονται αÏχαία κτίσματα.Οι βοσκοί ανακάλυψαν και εσÏλησαν αÏχαίους τάφους.Το οÏοπÎδιο αυτό, φαίνεται ότι κατοικείτο
και ήταν καταφÏγιο των κατοίκων του Κυτινίου σε πεÏίπτωση επιδÏομής.
Στην πεÏιοχή του Κυτινίου ανευÏÎθησαν επίσης επιγÏαφÎÏ‚,νομίσματα διαφόÏων εποχών και λαών,πήλινα αγγεία μεγάλων διστάσεων χωÏίς διάκοσμο, που τα χÏησιμοποιοÏσαν ίσως για τη διαφÏλαξη γεωÏγικών Ï€Ïοϊόντων.
3.(Ο,η) ΕÏινεός=Η λÎξη σημαίνει άγÏια συκή.ΕÏίνεος (ÎÏιον)=ο εξ εÏίου κυÏίως Ï€Ïοβάτου.
ΤÏία χιλιόμετÏα βοÏειοανατολικά του Κυτινίου στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες της οÏοσειÏάς <Αγιος Βασίλειος>της Οίτης, στο νεκÏοταφείο του Καστελλίου,σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως μα ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος και άλλα υπολείμματα τειχών.Δεξιά της ακÏοπόλεως κατÎÏχεταο ο ποταμός Κανιανίτης(Πίνδος) παÏαπόταμος του Î’Î¿Î¹Ï‰Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï ÎšÎ·Ï†Î¹ÏƒÏƒÎ¿Ï.
Σε απόσταση 200 μ. από την ακÏόπολη και λίγο ανατολικότεÏα από την όχθη του ποταμοÏ, υπάÏχουν αÏχαίοι τάφοι χÏονολογοÏμενοι από τον 12ο Ï€.χ.αιώνα με ακατÎÏγαστες ασβεστολιθικÎÏ‚ πλάκες.Καθ’ Îνας πεÏιείχε μικÏάν υδÏίαν και οστά υψηλοσώμων ανθÏώπων.
ΘεμÎλια αÏχαιοτάτων οικημάτων επίσης διακÏίνονται και Ï€Ïος βοÏÏάν της ακÏοπόλεως σε απόσταση 60 μ. και στις υπώÏειες του Αγ. Βασιλείου.Στο μÎσο αυτών υπάÏχει γήλοφος, ÎÏγο μάλλον ανθÏώπου.Επί του γηλόφου Î±Ï…Ï„Î¿Ï Î²ÏÎθηκε λίθινη  λάÏνακα (σαÏκοφάγος)εντός της οποίας ο ιδιοκτήτης του γηλόφου απεκάλυψε οστά ανθÏώπου. Î Ïόκειται πεÏί σαÏκοφάγου του 750 Ï€.χ.και πεÏί τάφου τον οποίο εκάλυψε κωνικός σωÏός χώματος (Ï„Ïμβος). Το χώμα σιγά- σιγά  παÏασÏÏθηκε από τις βÏοχÎÏ‚, η δε σαÏκοφάγος αποκαλÏφθηκε και άγνωστο πότε,λεηλατήθηκε.
Λίγο δυτικότεÏα από το γήλοφο,ανάμεσα σε τεÏάστιους ογκόλιθους του ÏŒÏους <Αγιος Βασίλειος > σώζεται και άλλη ημιτελής λάÏναξ, που δε χÏησιμοποιήθηκε για τη τοποθÎτηση νεκÏοÏ,Îχει σχήμα λεκάνης και ονομάζεται από τους κατοίκους <κουÏήτα>.
Στο χώÏο αυτό κατά τις μαÏτυÏίες του ΗÏοδότου και του ΣτÏάβωνος τοποθετείται η ΕÏινεός.Φαίνεται ότι ονομαζόταν και ΔώÏιο (Αισχίνησ και Lolling).Άλλος (ο γεωγÏάφος Bersian) τοποθετεί την ΕÏινεό 6 χιλ. Ï€Ïος δυσμάς στη θÎση Î ÏÏγο, όπου η Πίνδος (κατά τον Î .ΤσακÏή).
Η ΕÏινεός υδÏευόταν με τον ίδιο αγωγό του Βοϊου, που πεÏνοÏσε από την ακÏόπολη της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ κατευθυνόταν Ï€Ïός το Βόϊον.
Î ÏÎπει να σημειωθεί ότι στην ΕÏινεό οδηγοÏν όλες οι οδοί και οι ατÏαποί που ÎÏχονται Ï€Ïός τη ΔωÏίδα από την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Ï€Î¿Ï… Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎµÏάσουν στις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και Οίτης διαβάσεις, συναντώνται στην πεÏιοχή Οίτης,πεÏνοÏν εις την πεÏιοχή του χωÏίου Αποστολιά και φθάνουν στην ΕÏινεό.Αλλά στην ΕÏινεό φθάνουν από τη ΔÏυόπη (ΟινοχωÏίου) και από τη Καλοσκοπή, μÎσω του φαÏαγγίου του Πίνδου <Στενής> (Κανιανίτη ΠοταμοÏ),οι από των χωÏών Αινιάνων και ΟιτÎων, των Αιτωλών και πιθανόν των ΑμφισσÎων.
4. Η ΠΙÎΔΟΣ
Όταν διÎÏχεται κανείς το δÏόμο πουαÏχίζει από την ΕÏινεό (ΚαστÎλλιον) και διασχίζει την χαÏάδÏα <Στενή> Ï€Ïός ΟινοχώÏιο-Καλοσκοπή,παÏαλλήλως του ÏÎοντος Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï… ή Κανιανίτη και οδεÏει εν μÎσω υψωμάτων της Γκιώνας και της Οίτης,που διακόπτονται από βαθιÎÏ‚ χαÏάδÏες, μετά από 5 χιλιόμετÏα φθάνει σε μικÏή κυκλική κοιλάδα.
Στο μÎσο αυτής της θÎσεως την οποία ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <ΛογγιÎÏ‚> υψώνεται συμπαγής κωνοειδής λόφος, ονομαζόμενος Î ÏÏγος. Στην κοÏυφή Î±Ï…Ï„Î¿Ï Ï„Î¿Ï… λόφου ευÏίσκονται τείχη πολυγωνικά ή ισοδομικά, αÏχαίας ακÏοπόλεως. Εντός αυτών οι ΦÏάγκοι αÏγότεÏα ίδÏυσαν φÏοÏÏιο στο οποίο οφείλεται η ονομασία Î ÏÏγος και το τοπωνÏμιο ΚαστÎλλιο. ΑπÎναντι της ακÏοπόλεως, στην Ï€Ïός τον Î ÏÏγο, νοτιοανατολική πλαγιά της Γκιώνας, υπάÏχουν εÏείπια του επι τουÏκοκÏατίας χωÏÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï… ονομαζόταν ΠαλιοκαστÎλλι.
Στην επί του λόφου του Î ÏÏγου ακÏόπολη, κατά μαÏτυÏίαν του ΣτÏάβωνος ευÏίσκετο η μητÏόπολη της Πίνδου.
Το όνομα Πίνδος φαίνεται ότι μετÎφεÏαν οι ΔωÏιείς από την ομώνυμο οÏοσειÏά στην οποία κατÎφυγαν όταν εξεδιώχθησαν από τους ΘεσσαλοÏÏ‚ και από την οποίαν κατήλθαν.
Η Πίνδος μνημονεÏεται και από τον ΗÏόδοτο.Ο ΣτÏάβων στη θÎση αυτή τοποθετεί την πόλη<ΑκÏφα>.
Άλλοι (Lolling) τοποθετοÏν στη θÎση αυτή το Βόϊο, την δε Πίνδο τοποθετοÏν στη ΔÏυόπη (στο ΟινοχώÏι). Ο Bursian τοποθετεί την ΕÏινεό στα εÏείπια του Î ÏÏγου, αÏιστεÏά του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï <Κανιανίτη> την δε Πίνδον ή ΑκÏφο στη θÎση της ΔÏυόπης στο ΟινοχώÏι.
Η ακÏόπολη υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ λόφου που απÎχει 1 χλμ. βοÏειοδυτικά από αυτήν.Ο αγωγός, του οποίου σώζονται λείψανα, ήταν από πήλινα ÏείθÏα, όμοια με τους αγωγοÏÏ‚  του Βοϊου και της ΕÏινεοÏ.
Η κυÏίως όμως πόλη της Πίνδου μάλλον ευÏίσκετο εις το <Ανω ΚαστÎλλιον> στη θÎση δηλ. που ήταν επί τουÏκοκÏατίας και Îως το 1864 το σημεÏινό χωÏιό ΚαστÎλλιο.
Στην πεÏιοχή <Παλιο-ΚαστÎλλι> σώζονται εÏείπια αÏχαιοτάτων οικιών, ίχνη άλλης αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως και τάφος θαλαμωτός λαξευτός με Ï„ÎσσεÏις θήκες.
ΣαÏκοφάγοι επίσης από πηλό, που βÏÎθηκαν στην πεÏιοχή αυτή πεÏιείχαν διάφοÏα κτεÏίσματα. Μιά από αυτÎÏ‚ πεÏιείχε πήλινο ειδώλιο. Πολλά από αυτά αποκαλÏπτονται κατά καιÏοÏÏ‚ από τις ισχυÏÎÏ‚ βÏοχοπτώσεις ή όταν τα σκαπτικά μηχανήματα διανοίγουν σÏγχÏονους δÏόμους.
Στην Πίνδο οδηγοÏν δÏόμοι που ÎÏχονται από τη χώÏα των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών.Ένας δÏόμος τον οποίο είχαμε πολλÎÏ‚ φοÏÎÏ‚ διαβεί πεζοί, πεÏνοÏσε από το 51ο χιλιόμετÏο και μετά τη θÎση <Διπλοπήτες>,Îφτανε στη θÎση <Ζαγγανά>.
Από εκεί άÏχιζαν δÏο δÏόμοι-όπως και σήμεÏα.Ο Îνας οδηγοÏσε στην Καλοσκοπή.Ο άλλος κατηφόÏιζε Ï€Ïός το Παλιο-ΚαστÎλλι.Από εκεί Îνας δÏόμος κατευθυνόταν Ï€Ïός τον Î ÏÏγο <Πίνδο> και Ï€Ïός την ΕÏινεό.Ο άλλος κατηφοÏικός Îφθανε στον Πίνδο ποταμό <Κανιανίτικο γεφÏÏι> και από εκεί, ανηφοÏική ατÏαπός Îφθανε στη ΔÏυόπη.
Η ΔÏυόπη, Ï€ÏÎπει να κατείχε θÎση που αποτελοÏσε κόμβον των τότε συγκοινωνιών.Γιατί μÎχÏι της επελθοÏσης αλλαγής των μÎσων των συγκοινωνιών, όλοι οι δÏόμοι, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΟιτÎων, των Αινειάνων, των Αιτωλών, αÏγότεÏα δε από του Δήμου ΚαλλιÎων και των ομόÏων πεÏιοχών, πεÏνοÏσαν όπως και σήμεÏα η επαÏχιακή οδός, από το ΟινοχώÏι και παÏαπλεÏÏως, σε απόσταση 10μ. από τα Î’.Α. εÏείπια του τείχους της ΔÏυόπης, όπως θα αναφεÏθεί στη συνÎχεια.
5. Η ΔΡΥΟΠΗ.Η λÎξη αυτή, όπως και οι λÎξεις Δυάς, ΑμαδÏυάς, ΔÏυαπίς και ΔÏÏοψ Îχουν ετυμολογική συνάφεια με τη λÎξη δÏÏ…Ï‚, δÏυμό.
Όπως γÏάψαμε τα απομεινάÏια των τειχών της ΔωÏικής πόλεως Πίνδου,πεÏιβαλλόμενα από τα εÏείπια του ΦÏÎ±Î³ÎºÎ¹ÎºÎ¿Ï Ï†ÏουÏίου ευÏίσκονται  στην κοÏυφή βÏαχώδους λόφου 200 πεÏίπου μ. Ïψους, που ονομάζεται σήμεÏα Î ÏÏγος και υψώνεται σε μικÏή κυκλική κοιλάδα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï ÎšÎ±Î½Î¹Î±Î½Î¯Ï„Î· <Πίνδου>.
Από τη μικÏή αυτή κυκλική κοιλάδα, σταυÏοδÏόμι αÏτηÏιακών συγκοινωνιών, από την Ï€ÏοϊστοÏική εποχή, όπως φαίνεται, μÎχÏι σήμεÏα, μία οδός διαβαίνει τη γÎφυÏα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï….ΠεÏνάει από τη βοÏειοδυτική πλευÏά του Î ÏÏγου και, ανηφοÏική, μÎσω εκτάσεων Ï€Ï…ÎºÎ½Î¿Ï Î´Î¬ÏƒÎ¿Ï…Ï‚ δÏυός,κατευθυνεμÎνη Ï€Ïός το ΟινοχώÏιον
(Κάνιανη) (1) μετά από 4,5χλμ.διαβαίνει τη βοÏειοανατολική πλαγιά γηλόφου που ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο> και <Αγία ΠαÏασκευή>. Î Ïόκειται πεÏί του γηλόφου τον οποίο πεÏιβάλλουν σωζόμενα εÏείπια Ï€Î¿Î»Ï…Î³Ï‰Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Στη θÎση αυτή τοποθετεί ο Βυζαντινός γÏαμματικός Ισ.ΤσÎτσης την ακÏόπολη της ΔÏυόπης, μιάς από τις πόλεις της αÏχαίας τετÏαπόλεως των ΔωÏιÎων, όπως υποστηÏίζει, ο δε Παν ΤσακÏής Την ΔωÏική πόλη ΔÏυόπη.
………………………>>………………………………
(1) Το ΟινοχώÏι (Κάνιανη παλαιότεÏα) ευÏίσκεται στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες ακÏαίου τμήματος δασοσκεπών, αμφιθεατÏικώς διατεταγμÎνων ωÏαίων γηλόφων.
Αυτοί ενώνουν τις βοÏειοδυτικÎÏ‚ απολήξεις της οÏοσειÏάς της Οίτης με το ÏŒÏος Γκιώνα στη θÎση ΤÏάκα της Καλοσκοπής.ΑποτελοÏν φÏάγμα που Ï€Ïοασπίζει τις ανατολικÎÏ‚ πεÏιοχÎÏ‚ από τους ισχυÏοÏÏ‚ και ψυχÏοÏÏ‚ βοÏειοδυτικοÏÏ‚ ανÎμους.
……………………….<<………………………………
Άλλοι στη θÎση αυτή τοποθετοÏν τον ΑκÏφαντα ή Πίνδο.Ασπαζόμαστε, τα συμπεÏάσματα του μόνου εÏευνήσαντος την πεÏιοχή Παναγιώτη ΤσακÏή. ΑναλυτικότεÏα θα γίνει λόγος  κατωτÎÏω.
Από την νηπιακή ηλικία ακοÏαμε ότι ο γήλοφος αυτός να ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο>.Στ΄λη βοÏειοανατολική,Ï€Ïός το χωÏιό στÏαμμÎνη πλευÏά, εκτός από το λίθινο κατώφλιο εσώζοντο και οι δÏο πλευÏÎÏ‚,<οι παÏαστάτες> της κυÏίας Ï€Ïλης και Ï„Ïείς Ï€Ïομαχώνες των τειχών. Σε πολλά σημεία του τείχους υπήÏχαν πολυγωνικοί πελώÏιοι λίθοι, που είχαν απομείνει, δείκτες του Ïψους του τείχους. Επίσης υπήÏχαν όμοιοι με τους πολυγωνικοÏÏ‚ λίθους των τειχών Îξω από αυτά διάσπαÏτοι στους καλλιεÏγοÏμενους αγÏοÏÏ‚ των πλευÏών του λόφου και Ï€ÎÏαν αυτών.
Η εντός των τειχών Îκταση, πεÏίπου τεσσάÏων στÏεμμάτων, είναι αμφικλινής.
Εις το βοÏειοδυτικό ακÏαίο τμήμα υψώνεται λοφίσκος, που δεσπόζει όχι μόνο της ακÏοπόλεως αλλά και της όλης πεÏιοχής, όπως και αυτός ο γήλοφος της ακÏοπόλεως. Στό κÎντÏο της εντός των τειχών εκτάσεως, σώζεται μικÏή πεÏίβλεπτη επίπεδη και λιθόστÏωτη επιφάνεια εδάφους.
Στο νότιο άκÏον του γηλόφου υπάÏχουν τα εÏείπια, Ï€Ïοφανώς παλαιοχÏÎ¹ÏƒÏ„Î¹Î±Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Î½Î±Î¿Ï, του οποίου το κατά την παÏάδοση όνομα είναι, όπως και η άλλη ονομασία του γηλόφου, Αγία ΠαÏασκευή. Σε μικÏή 100μ. πεÏίπου, απόσταση βόÏεια της ακÏοπόλεως υψώνονται γήλοφοι κατάφυτοι από πυκνά δάση, πλατυφÏλλου δÏυός.
Η ακÏόπολη,ωστόσο, δεσπόζει της όλης πεÏιοχής. Η εντός των τειχών Îκταση και οι εκτός αυτών επικλινείς εκτάσεις και οι Ï€ÎÏαν αυτών, εκαλλιεÏγοÏντο μÎχÏι των μÎσων του 20ου αιώνος.
Όλος αυτός ο χώÏος, ιδίως όμως ο εντός των τειχών, ήταν διάσπαÏτος από θÏαÏσματα και τεμάχια διαφόÏων μεγεθών κεÏάμων, ειδωλίων, πήλινων αγγείων, δοχείων, οικιακών σκευών, από υδÏίες λυχνίες, κτεÏίσματα και νομίσματα πολλών λαών, όπως ΟιτÎων, Αιτωλών, Αινιάνων, Αχαιών, Φθιωτών, ΜαλλιÎων, ΑμφισσÎων κ.λ.Ï€.Αυτά και άλλα αÏχαιολογικά ευÏήματα απεκάλυπταν οι γεωÏγοÏντες την γήν ΟινοχωÏίτες, αλλά μη γνωÏίζοντες την αξίαν αυτών, τα εκποιοÏσαν αντί ελαχίστων χÏημάτων σε αÏχαιοκάπηλους ή τα ÎθÏαυαν. Η ακÏόπολη υδÏευόταν, όπως αποδείχτηκε από ευÏεθÎντες πήλινους στÏογγυλοÏÏ‚ σωλήνες υδÏÎ±Î³Ï‰Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Î´Î¹ÎºÏ„Ïου,
Ï€Ïοφανώς από την πηγή των υπωÏειών των βοÏειοδυτικών παÏαπλησίων λόφων, την <ΚÏανιά>.
Άλλα αÏχαιολογικά, διάφοÏα ευÏήματα, ανÎÏ…Ïισκαν ή αποκάλυπταν οι κάτοικοι σε όλη τη γÏÏω και Ï€ÎÏαν της ακÏοπόλεως πεÏιοχή.Έτσι στην πεÏιοχή του λόφου του Αγίου ΔημητÏίου και στην επικλινή δυτική Îκταση αυτοÏ, σε μικÏή απόσταση από τα εÏείπεια της παλαιοχÏιστιανικής και ομώνυμης του λόφου εκκλησίας, βÏÎθηκαν τάφοι από ποÏώδη λίθο, που πεÏιείχαν υπεÏμεγÎθη οστά ανθÏώπων.Στην πεÏιοχή ε’Ï…Ïισκαν οι κάτοικοι, κατα την εκτÎλεση εÏγασιών, εκτός από θÏαÏσματα αντικειμÎνων από οπτή γη (πηλό) και διάφοÏα σιδηÏά τεμάχια αντικειμÎνων. Πολλά επίσης όμοια αυÏήματα αποκάλυπταν οι κάτοικοι (ποιμÎνες, κυνηγοί ή γεωÏγοί) στο χώÏο, που παÏεμβάλλεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως και του ΟινοχωÏίου. Κατά το 1952 ο Δημ.Α.Κασβής βοÏειοανατολικά  του εξωκκλησίου της ΕυαγγελίστÏιας, σε απόσταση 20 πεÏίπου μÎÏ„Ïων, σκάβοντας χωÏίς να το αντιληφθεί, καταθÏυμμάτισε λήκυθον ή αμφοÏÎα.ΠαÏά την πηγή <ΚατÎÏω> ο Αθ. Î. ΡοÏλιας καλλιεÏγών το χωÏάφι του, απεκάλυψε δÏο πήλινους μεγάλους πίθους, χωÏίς διάκοσμο, στοÏÏ‚ οποίους υπήÏχαν υπολείμματα δημητÏιακών. Στη θÎση <ΠεÏιβόλια> εντός του Î¿Î¹ÎºÎ¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Î¿Ï… ΟινοχωÏίου
ο Δημ Ι. Κασβής κατά την εκσκαφή του αγÏÎ¿Ï Ï„Î¿Ï… αποκάλυψε λίθον με επιγÏαφή
<ΕΠΙΦΑÎΕΙ ΛΑΥΣΙΑ-ΑÎΔΡΙ ΑΓΑΘΩ>. ΕυÏÎθη δε και άλλη επιγÏαφή επί λίθου, η οποία ανάλογα με τα γÏάμματα που θα Ï€ÏοστεθοÏν μποÏεί να αναγνωσθεί <ΒΡΟΧΟΣ> ή
<ΔΡΥΟΧΟΣ> δηλ. τόπος δÏυών.
Οι διατυπωθείσες απόψεις ιστοÏικών και αÏχαιολόγων πεÏί της ονομασίας των πόλεων της < ΑÏχαίας ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως> δεν ταυτίζονται. Από τα νομίσματα,
που είχαν ανακαλÏψει οι κάτοικοι μποÏεί να συμπεÏάνει κανείς ότι η ΔÏυόπη ανήκεν εις τους ΟιτÎους.Κατά την πεÏίοδο 280-162 Ï€.χ. στοÏÏ‚ ΑιτωλοÏÏ‚ και αÏγότεÏα στοÏÏ‚ ΑχαιοÏÏ‚ Φθιώτες.Η μυθολογία αναφÎÏει ως πατÎÏα της ΔÏυόπης τον ΔÏÏοπα, βασιλÎα της Οίτης κ.λ.Ï€. ΓεÏμανός αÏχαιολόγος (Colling) τοποθετεί τη θÎση της ΔÏυόπης την Πίνδο ή ΑκÏφαντα.Άλλος συγγÏαφÎας (Ισαάκ ΤζÎτζης) γÏάφει ότι η ΔÏυόπη είναι η Îκτη πόλη της ΔωÏικής ΜητÏοπόλεως κ.λ.Ï€.
Όπως όμως αναφÎÏαμε μόνο ο Παν ΤσακÏής, πεÏί το 1970, διενήÏγησε συστηματικÎÏ‚ αÏχαιολογικÎÏ‚ ÎÏευνες. Η εναίσιμος διδακτοÏική διατÏιβή, την οποίαν άλλωστε ενÎκÏινε και ο αείμνηστος, επίσης, καθηγητής του Πανεπιστημίου (Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î¬Î»Î»Ï‰Î½ κοÏυφαίων καθηγητών) ΓεώÏγ. Κόλλιας, αναφÎÏει αναλυτικά σε όλες τις πτυχÎÏ‚
της ΑÏχαίας ΔωÏίδος, της ΜητÏοπόλεως των ΔωÏιÎων.
ΑναφεÏόμενος στην ταυτότητα των πόλεων της ΔωÏίδας παÏατηÏεί ότι η Πίνδος
και η ΔÏυόπη πεÏιβάλλονται από απότομα υψώματα της Γκιώνας και της Οίτης.
Είναι κτισμÎνες η μεν Πίνδος επί αποκÏήμνου βÏάχου, η δε ΔÏυόπη επί γηλόφου πεÏιβαλλομÎνου υπό πυκνών δασών δÏυών.ΕυÏίσκονται εν μÎσω χαÏαδÏών και πυκνών δασών και διαφÎÏουν των άλλων πόλεων του Βοϊου, της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Κυτινίου που βÏίσκονται σε πεδινά εδάφη. Η ΕÏινεός και το Βόϊο υδÏεÏονταν από τον ποταμό Πίνδο που ÎÏεε πλησίον αυτών. ΤοÏτο αποτελεί φαεινή μαÏτυÏία της θÎσεως της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Βοϊου. Όλες οι πόλεις είχαν αÏδευτικό αγωγό από όμοια πήλινα ÏείθÏα.ΤοÏτο σημαίνει ότι ανήκαν στην ίδια επικÏάτεια.
Όπως είναι σÏνηθες, τα τοπονÏμια σχετίζονται με διάφοÏα στοιχεία του τόπου, όπως τα ιστοÏικά, παÏαδοσιακά, μοÏφολογικά, γεωφυσικά, γεωγÏαφικά, παÏαγωγικά κ.α.
Οι ΔωÏιείς, όταν εκδιώχθηκαν από την πεÏιοχή του Κισσάβου, άλλοι μεν, με αγÎλες βοών, χοίÏων και ποίμνια Ï€Ïοβάτων, δια μÎσω πεδινών εκτάσεων, που Ï€ÏοαναφÎÏαμε της Θεσσαλίας και της χώÏας των ΜαλλιÎων και της κοιλάδας του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ των Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και της Οίτης Ï€Ïοσβάσεων, εγκαταστάθηκαν σε πεδινή Îκταση Ï€ÏόσφοÏη για την εκτÏοφή των βοδιών στο Βόϊο, των χοίÏων στο Κυτίνιο, των Ï€Ïοβάτων στην ΕÏινεό.
Άλλη όμως ομάδα που φαίνεται είχαν ποίμνια αιγών, Ï€Ïοτίμησαν να ακολουθήσουν ποÏεία οÏεινή, η οποία είναι καταλληλότεÏη για τα <γίδια>από τις πεδινÎÏ‚ εκτάσεις.
Αυτοί κατÎφυγαν στις δασώδεις πεÏιοχÎÏ‚ της νότιας οÏοσειÏάς της Πίνδου. Κατά δε την κάθοδον Ï€Ïός τα νοτιοανατολικά, ακολοÏθησαν με τα ποίμνιά τους ατÏαποÏÏ‚,
για να εγκατασταθοÏν σε νοτιώτεÏες πεÏιοχÎÏ‚ με ηπιότεÏες κλιματολογικÎÏ‚ συνθήκες
και με πλοÏσια βλάστηση για τα ποίμνιά τους.
Έτσι, Îφθασαν στα νοτιώτεÏα άκÏα της οÏοσειÏάς της Πίνδου, Ï€ÎÏασαν τις μεταξÏ
του ΤυμφÏηστοÏ,ΒαÏδουσίων και Οίτης Ï€Ïοσβάσεις, ακολοÏθησαν τη γνωστή διαδÏομή της ημιονικής οδοÏ, μÎχÏι του εκσυγχÏÎ¿Î½Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Ï‰Î½ μÎσων της συγκοινωνίας
και της επεκτάσεως αυτών-σήμεÏα βÎβαια σÏγχÏονη συγκοινωνιακή αÏτηÏία- η οποία από την ΚαστÏιώτισσα-ΜαυÏολιθάÏι-Î Ï…Ïά του Δήμου ΚαλλιÎων φθάνει στη θÎση <Καναλάκι> ομόνυμη με την εκεί πηγή κÏυστάλλινου Ïδατος.
Σημειώνεται ότι στη θÎση αυτή Îφθαναν και οι μετά την κάθοδο των ΔωÏιÎων επεÏχόμενοι ΑκαÏνάνες και Αιτωλοί και ίσως, Οζόλαι ΛοκÏοί, μÎσω της Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“ÎºÎ¯Ï‰Î½Î±Ï‚ και ΒαÏδουσίων, κοιλάδος του ΜόÏνου, όπως άλλωστε και η σÏγχÏονη σημεÏινή οδός, η οποία ενώνει την Ανατολική με τη Δυτική ΣτεÏεά Ελλάδα.
ΚατεÏχόμενοι ΔωÏιείς, φαίνεται ότι Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν από το μικÏÏŒ οÏοπÎδιο που ονομάζεται <Î’ÏÏζες> ακολοÏθησαν τη βατή κοÏυφογÏαμμή σειÏάς λόφων, Ï€ÎÏασαν τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î±Ï…Ï„ÏŽÎ½ διόδους και Îφθασαν στην κοÏυφή σειÏάς γηλόφων και επικλινών εκτάσεων, καλυμμÎνων με πυκνά δάση δÏυός. ΤοÏτο ικανοποιοÏσε τις ανάγκες για τη διατÏοφή των ποιμνίων των αιγών τους. Î ÏοχωÏοÏντες ακολοÏθησαν κατηφοÏική χαÏάδÏα, στην οποία πιθανό τότε να ÎÏÏεε ποταμός. Î‘Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν τη χαÏάδÏα αυτή, σήμεÏα ονομάζεται <Χαλκιά ΡÎμματα>, Îφθασαν σε πεÏιοχή υπήνεμο πεÏιβαλλόμενη από δάση δÏυός. Σε λόφο, δεσπόζοντα της πεÏιοχής αυτής,εγκαταστάθηκαν και Îκτισαν τη ΔÏυόπη.Σχετικά με τη Πίνδο, είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι Îνα τμήμα ΔωÏιÎων εγκαταστάθηκε στη ΔÏυόπη. Ο χώÏος της, ίσως ήταν ανεπαÏκής.Γι’ αυτό άλλο πολυπληθÎÏ‚ τμήμα, Ï€Ïοωθήθηκε, Ï€Ïός το νότο, δια μÎσω δÏυοσκεποÏÏ‚ πεÏιοχής και εγκαταστάθηκε στη κοιλάδα του ÏÎοντος Ï€Ïός νοτιοανατολική κατεÏθυνση ποταμοÏ.Είναι δυνατόν δε να επικοινώνησαν οι αποτελοÏντες το τμήμα αυτόμε τους ομόφυλους ΔωÏιείς της πεδινής ΔωÏίδας και επειδή η πεÏιοχή παÏείχε αφθονία Ï„Ïοφών για τα ποίμνιά τους και άλλα μÎσα συντηÏήσεως αυτών Îλαβαν την απόφαση αυτή. Τον δε ποταμόν και την ακÏόπολη ονόμασαν <Πίνδον> Ï€Ïός ανάμνησιν ιστοÏικών τους βιωμάτων.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι πόλεις των ΔωÏιÎων, Βόϊον, Κυτίνιον, ΕÏινεός των οποίων οι κάτοικοι ευμηÏοÏσαν, ζοÏσαν σε γόνιμα πεδινά εδάφη. Η Πίνδος και η ΔÏυόπη χαÏακτηÏίζονταν <πολίσματα> κατά τον Θουκυδίδη και <μικÏαί και λυπÏόχωÏοι>
κατά τον ΣτÏάβωνα. Ο δε ΗσÏχιος, γÏάφει γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ ΔωÏιείς και <τους πεÏί την Οίτην κατοικοÏντες οÏτως λÎγεσθαι δια το λιμώττειν και μοχθηÏόν Îχειν ταÏτην την χώÏαν>.
Γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ λόγους οι ΔωÏιείς, αναζητοÏντες καλÏτεÏη Ï„Ïχη σε άλλες χώÏες, εγκατÎλειψαν τη ΔωÏίδα και εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο (Ηλείαν-Αχαϊαν-Μεσήνην) και αÏγότεÏα στην ΚÏήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στα βοÏειοδυτικά παÏάλια της Μ. Ασίας, από τη ΣμÏÏνη ως την Î Ïοποντίδα.
Ο ΙσοκÏάτης γÏάφει σχετικώς με την υπό των ΔωÏιÎων εγκατάλειψη της ΔωÏίδος.
<Επειδή κατείδον (οι ΔωÏιείς) τας πόλεις τας αυτών αδόξους και μικÏάς και πολλών ενδεείς οÏσας, υπεÏιδόντες ταÏτας εστÏάτευσαν επί τας εν Πελοποννήσω  πÏωτευοÏσας επ΄ ΆÏγος και Λακεδαίμονα και Μεσσήνην>.
Πάντως οι Πόλεις της αÏχαίας ΔωÏίδος παÏÎμειναν άθικτες όχι μόνο κατά τοÏÏ‚  ΠεÏσικοÏÏ‚ πολÎμους 350 Ï€.χ. αλλά και αÏγότεÏα.
ΕξασθÎνησαν από την ÎναÏξη της μετοικεσίας των ΔωÏιÎων Ï€Ïός άλλες πεÏιοχÎÏ‚
και με την εμφάνιση και ανάπτυξητων γειτονικών λαών. Ιδίως των Αιτωλών, των Αινειάνων,των ΟιτÎων, που αποδυνάμωσαν τις πόλεις της ΔωÏίδος.
ΚατεστÏάφησαν τελείως τον 3ον Ï€.χ. αιώνα όταν Îγινε ο πόλεμος Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ Αθαμάνων και των Αιτωλών. Εσώθησαν ελάχιστα τεκμήÏια.ΠαÏαθÎτουμε τη σχετική και λίαν ενδιαφÎÏουσα παÏάγÏαφο του ΣτÏάβωνα:< ΤÎως μεν ήσαν εν αξιώματι οι πόλεις ÎºÎ±Î¯Ï€ÎµÏ Î®ÏƒÎ±Î½ μικÏαία και λιπÏόχωÏοι, Îπειτ’ ολιγωÏήσθησαν. Εν δε τω Φωκικώ πολÎμω και τη Μακεδόνων εκστÏατεία και Αιτωλών και Αθαμάνων θαυμαστόν ει και ίχνος αυτών εις Ρωμαίους ήλθεν>.
ΠαÏά ταÏτα η ΔωÏίδα αναγνωÏιζόταν από τοÏÏ‚ ΔωÏιείς, που εξαπλώθηκαν σε άλλες χώÏες ως η κοιτίς και η ΜητÏόπολη των ΔωÏιÎων και η κοιλάδα αυτής ως κοιλάδα των ΔωÏιÎων. ΤοÏτο δε μαÏτυÏείται από όλους τους αÏχαίους συγγÏαφείς, που αναφÎÏονται στοÏÏ‚ ΔωÏιείς, όπως είναι: Ο ΗÏόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο ΣτÏάβων, ο Παυσανίας κ.ά.
ΠεÏαίνοντας σημειώνουμε ότι στο χώÏο της αÏχαίας ΔωÏίδας ευÏίσκονται τα χωÏιά ΓÏαβιά, ΚαστÎλλια, ΟινοχώÏι, Αποστολιάς, Î’Ïάλλος, ΠαλαιοχώÏι. Σημειώνουμε ακόμα ότι άλλοτε η ΓÏαβιά μετά πεÏί αυτής χωÏιά ήταν η ÎδÏα του ΚαποδιστÏÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Î”Î®Î¼Î¿Ï… ΔωÏιÎων, ο οποίος κατά την τελευταία διοικητική αναδιάÏθÏωση της χώÏας μετονομάσθηκε σε Δήμο ΓÏαβιάς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Παναγ.Αγ. ΤσακÏή  Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠ(1971)
2.ΧαÏ. ΠεÏ. ΣτοφόÏου. Οι ΔωÏιείς.
3.ΓεωÏγ. ΠουÏνάÏα. Σχετική ΣυγγÏαφή.
4.ΜαÏτυÏίες αÏχαίων συγγÏαφÎων
α.ΗÏοδότου 5ος Ï€.χ. αιών (Ï€Î±Ï„Î®Ï Ï„Î·Ï‚ ιστοÏίας.ΠεÏσικοί πόλεμοι.)
β.Θουκυδίδου 455-400 Ï€.χ. (ΙστοÏία  του Î ÎµÎ»Î¿Ï€Î¿Î½Î½Î·ÏƒÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Ï€Î¿Î»Îμου 431-441 Ï€.χ.)
γ.ΣτÏάβωνος 64 Ï€.χ.-63 μ.χ. (ΓεωγÏαφικά)
δ.Παυσανίου 150 μ.χ. ( Ελλάδος ΠεÏιήγησις).
ΣΗΜ. Η μελÎτη βασίζεται κυÏίως στην αναφεÏομÎνη διδακτοÏική διατÏιβή του Παν.
Αθ.ΤσακÏή, αποτελεί δε <εν ταυτώ> απόδοσιν τιμής Ï€Ïός τον αείμνηστον συμπολίτην, αγαπητόν συνάδελφον και εξαίÏετο στÎλεχος της Î Î±Î¹Î´ÎµÎ¯Î±Ï‚Â Â Î”Î·Î¼Î¿Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï Î”Î¹Î±Î¼ÎµÏίσματος Δήμου ΓÏαβιάς
ΕπιμÎλεια-ÎÏευνα Σπ. Πολίτης
Α.  ΠÏοϊστοÏική πεÏίοδος
Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΔΡΥΟΠΗ
ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ
Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ
Α. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠ ΣΤΗΠΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ÎœÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… 20ου και του 14ου Ï€.χ. αιώνος, ελληνικά φÏλλα Ιώνων, ΑιολÎων, Αχαιώνκ.λ.Ï€. που ÏŒÏμησαν από πεÏιοχÎÏ‚ ευÏισκόμενες βοÏείως της ελληνικής χεÏσονήσου, εισÎδυσαν βαθμιαίως δια της Θεσσαλίας ή των οÏεινών πεÏιοχών της Πίνδου, στην ΚεντÏική και Îότια Ελλάδα και αÏγότεÏαδιεσπάÏησαν στα νησιά του Πελάγους και στίς ακτÎÏ‚ της ΜικÏάς Ασίας, κατά διαδοχικά κÏματα και φυλÎÏ‚.
Το τελευταίο ελληνικό φÏλο που κατήλθε, πεÏί τα Ï„Îλη του 12ου Ï€.χ. αιώνος είναι οι ΔωÏιείς.Οι ΔωÏιείς, ποιμενικός λαός, εφοδιασμÎνοι με όπλα σιδηÏά και οÏμήσαντες επίσης κατά οÏδάς, εστάθμευσαν κατ’ αÏχήν στη Θεσσαλία. ΑÏγότεÏα όμως, εξεδιώχθησαν από τους, πεÏί το ÏŒÏος Κίσσαβο, κατοίκους.Τότε ως απειθάÏχητα και βιαιοπÏαγοÏντα στίφη, άλλοι μεν μÎσω των οÏεινών Ï€Ïοσβάσεων της Πίνδου και άλλοι μÎσω της Φθίας (Φθιώτιδας)και της κοιλάδας του ΣπεÏχειοÏ, διÎβησαν τον ποταμό και ακολουθοÏντες τις διάφοÏες Ï€Ïοσβάσεις και ατÏαποÏÏ‚ Îφτασαν στν πεδινή Îκταση που απλώνεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“Ïαβιάς και της ΜαÏιολάτας, του ΠαλαιοχωÏίου, του ΜπÏάλλου, του Αποστολιά και των Καστελλίων και στην οÏεινή γεωγÏαφική πεÏιοχή του ΟινοχωÏίου και εγκαταστάθηκαν σ’ αυτή.
Έκτοτε η πεÏιοχή αυτή που ονομαζόταν ΔωÏίς ή ΔÏυωπίς, ονομάζεται μητÏόπολη των ΔωÏιÎων.Επειδή δε η πεδιάδα αυτή διαÏÏÎεται από δÏο ποταμοÏÏ‚, ÏÎοντας παÏαλλήλως εκ δυσμών Ï€Ïός ανατολάς, Πίνδου ή Κανιανίτη και του Αποστολιά, ονομάζεται και κοιλάς των ΔωÏιÎων. Οι ποταμοί αυτοί εκβάλλουν  στον Βοιωτικό Κηφισσό, ανατολικά της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,Ï€ÎÏαν δε του οÏίου τοÏτου Ï€Ïός ανατολάς εκτείνεται η Φωκική κοιλάς.ΠαÏαλείπονται στη μελÎτη αυτή τα μυθώδη ιστοÏήματα κατά τα οποία οι ΔωÏιείς μετεκινοÏντο υπό τον ΒασιλÎα αυτών Αιγιμνιόν διάδοχον του ΔώÏου ( από τον οποίο Ï€Ïοήλθε το όνομα ΔωÏιείς), Ï…Î¹Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Έλληνα και της νÏμφης ΠεÏσιήδας, απογόνων του Δευκαλίωνος και της Î ÏÏÏας και άλλα σχετικά μυθεÏματα, ίσως και παÏαδόσεις, πεÏί της καταγωγής των ΔωÏιÎων, τα οποία στιχουÏγών εκθÎτει ο ψυχίατÏος ΧαÏάλ. Î . ΣτοφόÏος στο βιβλίο του: <ΟΙ ΔΩΡΙΕΙΣ> και τα οποία βÎβαια ιστόÏησε βασιζόμενος σε διάφοÏα συγγÏάμματα.
Οι ΔωÏιείς στο χώÏο αυτό Îχτισαν τις 4 πόλεις της <ΔΩΡΙΚΗΣ ΤΕΤΡΑΠΟΛΕΩΣ>
ήτοι: το Βόϊον, το Κυτίνιον, την ΕÏινÎον και την Πίνδο και πιθανότατα την ΔÏυόπη που βÏίσκεται 4 χλμ. βοÏείως της Πίνδου στην πεÏιοχή ΟινοχωÏίου.
Για την αÏχαία ΔωÏίδα και τη ΔωÏική ΤετÏάπολη Îχουμε πληÏοφοÏίες από τους αÏχαίους ιστοÏικοÏÏ‚ που ιστοÏοÏν την Ï€ÏοϊστοÏία του χώÏου, δηλαδή τον ΣτÏάβωνα, τον ΗÏόδοτο, τον Θουκιδίδη και από νεώτεÏους.
ΥπάÏχουν επίσης κατάλειπα αυτών των πόλεων. Είναι τα απομεινάÏια των τειχών των κάστÏων και άλλα πολλά, τα οποία ευÏίσκουν οι κάτοικοι στίς διάφοÏες πεÏιοχÎÏ‚ και οι γεωÏγοί που γεωÏγοÏν αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ χώÏους.Δηλαδή διάφοÏες πλάκες από οπτή γη, τάφους, αγγεία, υπολλείματα όπλων, επιγÏαφÎÏ‚, επιτÏμβιες πλάκες, διάφοÏα νομίσματα,  κτεÏίσματα και υδÏαγωγοÏÏ‚.
Είναι ατÏχημα γιατί στην πεÏιοχή ουδÎποτε Îγινε σχετική αÏχαιολογική ÎÏευνα Ï€Ïός συλλογήν του διάσπαÏτου αÏÏ‡Î±Î¹Î¿Î»Î¿Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Ï…Î»Î¹ÎºÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ ιστόÏηση τοÏτου.Το Îτος 1970  όμως δημοσιεÏτηκε ÎÏευνα, η οποία αναφÎÏεται λεπτομεÏÏŽÏ‚ εις τα όσα αφοÏοÏν την αÏχαία ΔωÏίδα.Î Ïόκειται πεÏί της διδακτοÏικής διατÏιβής του αειμνήστου συμπολίτου και συναδÎλφου Παναγιώτη ΤσακÏή, Ï„. Δ/Î½Ï„Î¿Ï Î Î±Î¹. Ακαδ. Λαμίας και αÏγότεÏα Δ/Î½Ï„Î¿Ï <<ΕτÎÏων Κλάδων>> του ΥπουÏγείου Εθνικής Παιδείας και ΘÏησκευμάτων.
Ο εν λόγω αείμνηστος συμπολίτης μας ήταν πτυχιοÏχος  ΑÏχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και των << Επιστημών της Παιδείας>> του Πανεπιστημίου της ΓενεÏης. Ο Παν.ΤσακÏής Î±Ï†Î¿Ï Îλαβε Ï…Ï€’ όψιν του τις μαÏτυÏίες αÏχαίων και νεωτÎÏων συγγÏαφÎων, εÏεÏνησε Ï€Ïοσεκτικά το χώÏο της ΔωÏίδος και με τις πολÏτιμες οδηγίες διακεκÏιμÎνων καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών( αναφÎÏομεν μόνον τους αειμνήστους Γ. Κόλλιαν και Î. ΚαÏμίÏην) συνÎγÏαψε διδακτοÏική διατÏοφή,με τίτλο <<Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩÎ>>.Αυτήν,Ï€Ïωτίστως, λαμβάνομεν Ï…Ï€’ όψιν Ï€Ïός Îκθεσιν των κατωτÎÏω. Δεν παÏαλείπομεν να αναφÎÏουμε ότι σχετική εγγÏαφή ÎγÏαψε και ο συμπολίτης μας κ. ΓεώÏγιος ΠουÏνάÏας.
Β. Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΚΗ ΤΕΤΡΑΠΟΛΙΣ
1. Το Βόϊον, Βοιόν ή Βοϊον
(Βόϊος ο αναφεÏόμενος εις τον βοÏν,εις τον τόπον των βοών).Η πόλη αυτή της αÏχαίας ΔωÏίδος, τοποθετείται σε κεντÏικό σημείο, στο οποίο Îφθαναν όλοι οι δÏόμοι της αÏχαιότητας, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΦωκÎων (Αμφίκλεια),των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών,από την κοιλάδα του ΣπεÏχειοÏ,των Αιτωλών,των Αινειάνων,των ΟιτÎων,από τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ οÏεινών οÏοσειÏών,της Οίτης,του ΤυμφÏηστοÏ,των ΒαÏδουσίων και της Γκιώνας Ï€Ïοσβάσεις.Τη θÎση αυτή ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <<ΚεÏαμιδαÏιό>>ή ΠαλαιόκαστÏο.Είναι βοÏειοανατολικά του συνοικισμοί <<ΕυαγγελίστÏια>> του Καστελλίου πλησίον της δεξιάς όχθης, ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬ και απÎχει 2 χλμ.από την ΕυαγγελίστÏια.
Οι καλλιεÏγητÎÏ‚ των αγÏών στη θÎση αυτή, αποκαλÏπτουν διάφοÏα αγγεία και πλάκες από οπτή γή.ΟλόκληÏη η πεÏιοχή είναι κατεσπαÏμÎνηαπό θÏαÏσματα διαφόÏων αντικειμÎνων και κεÏαμιδιών τα οποία αποτελοÏν Îνδειξη ότι η πόλη ήταν αγγειοπλαστικό κÎντÏο.
Στην τοποθεσία αυτή ανευÏÎθησαν νομίσματα χαλκοÏ,αÏγÏÏου,χÏÏ…ÏƒÎ¿Ï Î´Î¹Î±Ï†ÏŒÏων λαών,όπως σφÏαγίδες,νυπτήÏες,αγγεία μεγάλων διαστάσεων(παγίδες για τους εχθÏοÏÏ‚),μικÏότεÏα αγγεία-τάφος,θήκη από οπτή γή,εντός του οποίου υπήÏχε χάλκινο στεφάνι και υδÏία.ΕυÏÎθησαν επίσης επιτÏμβιες πλάκες με τις επιγÏαφÎÏ‚ ΜΕÎΕΚΛΗΣ-ΘΕΟΤΕΛΗΣ-ΕΠΙΧΑΡΗΣ- ΞΕÎΟΚΡΑΤΗΣ.Στή θÎση αυτή υπάÏχουν επίσης απομεινάÏια Ï€Î±Î»Î±Î¹Î¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Î Ïόκειται πεÏί της θÎσεως του Βοϊου,της ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως.ΑπÎναντι αυτής,όχι μακÏιά από την αÏιστεÏή όχθη,ÏÎοντος του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î‘Ï€Î¿ÏƒÏ„Î¿Î»Î¹Î¬,επάνω στο γήλοφο που οι καλλιεÏγητÎÏ‚ ονομάζουν <ΚεÏαμίδι> υπάÏχουν τείχη ακÏοπόλεως.Στη θÎση αυτή αποκαλÏφθηκαν υπεÏμεγÎθη πήλινα αγγεία,παγίδες χÏησιμοποιοÏμενες όπως και τα ευÏεθÎντα υπολείμματα τειχών,ως μÎσα αμÏνης εναντίον επεÏχομÎνων εχθÏών.Î ÏÎπει δε να σημειωθεί ότι η πόλη αυτή ευÏίσκετο σε κεντÏική θÎση,από την οποία πεÏνοÏσαν όλοι οι τότε δÏόμοι,είτε ÎÏχονταν από τη Θεσσαλία,πεÏνοÏσαν την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ δια μÎσου των διόδων της Οίτης ή της φάÏαγγος του ΑσωποÏ,Îφθαναν στην <κοιλάδα του Αποστολιά και Πίνδου>
<Κανιανίτη>, δηλ.την κοιλάδα των ΔωÏιÎων και κατευθÏνονταν από αυτή εναντίον της τότε Φωκίδας, ομόÏου της <Κοιλάδας των ΔωÏιÎων>,την οποία διÎÏÏεε ο Βοιωτικός Κηφισσός. Ο ποταμός αυτός σχηματιζόταν από την εκβολή του Πίνδου και του Αποστολιά σε κοινό σημείο ευÏισκόμενο Î.Α. της αÏχαίας πόλεως Λίλαιας,της σημεÏινής ΑγόÏιανης και εις το μÎσον πεÏίπου νοητής γÏαμμής,Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ αÏχαίας αυτης πόλεως-σημεÏινής Λιλαίας-και σημείου,σε μικÏή απόσταση ευÏισκομÎνου Î.Α. του ΠαλαιοχωÏίου.Αυτή η νοητή γÏαμμή αποτελοÏσε και Ï€Ïός το Î’. ÏŒÏιο της αÏχαίας Φωκίδας.Τη διαδÏομή που διαγÏάψαμε ακολοÏθησαν,όπως εξιστοÏεί ο ΗÏόδοτος οι Î ÎÏσαι,όταν επετÎθηκαν εναντίον της Φωκίδας.Αυτήν ακολοÏθησαν και ο Φιλιππος και οι Μακεδόνες,όταν επετÎθησαν εναντίων των ΦωκÎων και ΑμφισσÎων το 329 Ï€.χ.όπως επίσης αÏγότεÏα,το 228 Ï€.χ.οι Î ÎÏσαι,οι ΚÎλτοι και οι Γαλάται,υπό τον Î’ÏÎνο,το 278 Ï€.χ.εναντίον των Δελφών.ΑυτÎÏ‚ τις διαδÏομÎÏ‚ ακολοÏθησαν οι συγκοινωνοÏντες με τα παÏαδοσιακά μÎσα και πολλÎÏ‚ από αυτÎÏ‚ ακολουθοÏν,Î±Ï†Î¿Ï Î´Î¹Î±Î½Î¿Î¯Ï‡Î¸Î·ÎºÎ±Î½ καταλλήλως τα σÏγχÏονα μÎσα επικοινωνίας.
Η ÏδÏευση της πόλεως του Βοϊου γινόταν από τον Πίνδο ποταμό δια μÎσου της ΕυαγγελιστÏίας.Του υδÏαγωγείου Î±Ï…Ï„Î¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ λείψανα,πήλινα ÏείθÏα σχήματος οÏθογωνίου παÏαλληλεπιπÎδου,καλυπτόμενα με πήλινη πλάκα και Îχοντα πήλινη συμπαγή βάση.
Το Βόϊον όπως αναφÎÏει ο ΣτÏαβων (ΓεωγÏαφικά – 63 μ.χ.)κατεστÏάφη,όπως και άλλες  ΔωÏικÎÏ‚ πόλεις τον 3ον Ï€.χ. αιώνα.
ΜεÏικοί τοποθετοÏν το Βόϊον στα εÏείπια της χαÏάδÏας,που σώζονται επί αποκÏÏμνων βÏάχων της ΜαÏιολάτας 2 χιλ. δυτικά της Φωκικής πόλεως Λίλαιας.
Η χαÏάδÏα, όπως ονομάστηκε από τον Παυσανία (150 Ï€.χ.Ελλάδος ΠεÏιήγησης)
επειδή,βÏισκόταν επι βÏάχων χαÏάδÏας,είναι Φωκική πόλη.Άλλωστε και ο ΗÏόδοτος
(5ο Ï€.χ.αιώνα) την πεÏιλαμβάνει στις ΦωκικÎÏ‚ πόλεις, τις οποίες κατÎστÏεωαν οι Î ÎÏσαι το 480 Ï€.χ. μετά τη μάχη των ΘεÏμοπυλών.
Στις υπώÏειες του ΚαλλιδÏόμου,νοτιώτεÏα του ΠαλαιοχωÏίου,Ï€Ïός την ΔÏυμαίαν
υπάÏχουν εÏείπια αÏχαιοτάτης πόλεως.Η απόσταση αυτών από το Βόϊο είναι πεÏίπου
4 χλμ.και ευÏίσκονται εντός της ΔωÏίδας.Είναι δε πιθανόν αυτά τα τείχη να αποτελοÏν
εÏείπια ακÏοπόλεως της πεδινής και εκτεθειμÎνης σε πολλοÏÏ‚ κινδÏνους επιδÏομών
πόλεως Βοϊου.Έτσι η ακÏόπολη αυτή,ευÏισκομÎνη σε θÎση οχυÏωμÎνη και δυσκόλως
Ï€Ïοσβαλλόμενη ήταν το καταφÏγιο των κατοίκων του Βοϊου σε καιÏοÏÏ‚ επιδÏομών
άλλων λαών.
2. Το Κυτίνιο ή ΚÏτινο.Η λÎξη Κυτίνιο (ΚÏτινο) παÏάγεται από τη λÎξη ΚÏτινος =άνθος
Ïοδιάς ή κÏτισος, θάμνος=αÏνό φÏλλο ή=συσσίνιο από το συς-συός=χοίÏος.Τόπος ΧοίÏων.Η πεÏιοχή ονομάζεται βάλτος (Îλος) λίαν Ï€Ïοσφιλής στους χοίÏους.
Στην Îξοδο της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς επί της πλαγιάς του ΠαÏÎ½Î±ÏƒÏƒÎ¿Ï ÏƒÏŽÎ¶Î¿Î½Ï„Î±Î¹ τείχη αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως με ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος.Από αυτή ελÎγχεται η δίοδος της ΔωÏικής κοιλάδας που οδηγεί Ï€Ïός τοÏÏ‚ Αμφισσείς, Ï€Ïός τοÏÏ‚
Οζόλας ΛοκÏοÏÏ‚ ή αντιστÏόφως ελÎγχεται η Îξοδος αυτών και άλλων λαών Ï€Ïός την
ΔωÏίδα και τη Φωκίδα. Σε απόσταση ενός χιλιομÎÏ„Ïου από την απόσταση αυτή και
αÏιστεÏά της Î¿Î´Î¿Ï Î‘Î¼Ï†Î¯ÏƒÏƒÎ·Ï‚-ΓÏαβιάς-Λαμίας ευÏίσκεται ο λόφος <ΤσοÏκα-ΧλωμοÏ>
σχήματος κολοÏÏου κώνου και Ïψους 150 μ.
Στο λόφο αυτό σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως με διπλό πολυγωνικό τείχος Ï€Ïός την ανατολή και το νότο και Ï„Ïιπλό Ï€Ïος τη δÏση και το βοÏÏά.Στις νοτιοανατολικÎÏ‚ πλαγιÎÏ‚ του λόφου σώζονται εÏείπια αÏχαίων οικιών.
Είναι φυσικό να υποθÎτει κανείς ότι υπάÏχει σχÎση Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ΑκÏοπόλεως της υπεÏάνω της ΓÏαβιάς και της ΤσοÏκας ΧλωμοÏ,όπως και Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως του Βοϊου και εκείνης του ΠαλαιοχωÏίου.
Φαίνεται ότι οι ΔωÏιείς,<πομενικόν και πολυπλάνητον Îθνος>καθ’ ΗÏόδοτον στην αÏχή Îχτισαν τις ακÏοπόλεις σε φυσικώς ισχυÏÎÏ‚ θÎσεις,σε πλαγιÎÏ‚ και απÏόσβλητες
από τους διαφόÏους επιδÏομείς και εν ασφαλεία ευÏισκόμενοι ήλεγχον την κοιλάδα τους.ΑÏγότεÏα, τμήματα αυτών εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα,που παÏείχε πλοÏσιες βοσκÎÏ‚ στα κοπάδια τους.Οι δε ακÏοπόλεις της ΓÏαβιάς και του ΠαλαιοχωÏίου,όπως αναφÎÏαμε,τους χÏησίμευαν ως καταφÏγιο,σε πεÏίπτωση εχθÏικής επιδÏομής.
Στην ΤσοÏκα Î§Î»Ï‰Î¼Î¿Ï ÎºÎ±Ï„Î¬ μαÏτυÏία του Θουκιδίδου τοποθετείται το Κυτίνιο.ΜεÏικοί ονομάζουν το Κυτίνιο,ΚÏτινο και άλλοι ΚυτÎϊνο.
Η πόλις του Κυτινίου υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ που υπήÏχαν σε Ïψωμα που ευÏίσκεται
παÏαπλεÏÏως της πόλεως και ονομάζεται <Παλαιοχλωμός>.Οι καλλιεÏγοÏντες τους αγÏοÏÏ‚ της θÎσεως αυτής αποκαλÏπτουν στÏογγυλοÏÏ‚ πήλινους σωλήνες του υδÏÎµÏ…Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï Î±Î³Ï‰Î³Î¿Ï Ï„Î¿Ï… Κυτινίου.
Στό οÏοπÎδιο του <ΠαλαιοχλωμοÏ> σώζονται αÏχαία κτίσματα.Οι βοσκοί ανακάλυψαν και εσÏλησαν αÏχαίους τάφους.Το οÏοπÎδιο αυτό, φαίνεται ότι κατοικείτο
και ήταν καταφÏγιο των κατοίκων του Κυτινίου σε πεÏίπτωση επιδÏομής.
Στην πεÏιοχή του Κυτινίου ανευÏÎθησαν επίσης επιγÏαφÎÏ‚,νομίσματα διαφόÏων εποχών και λαών,πήλινα αγγεία μεγάλων διστάσεων χωÏίς διάκοσμο, που τα χÏησιμοποιοÏσαν ίσως για τη διαφÏλαξη γεωÏγικών Ï€Ïοϊόντων.
3.(Ο,η) ΕÏινεός=Η λÎξη σημαίνει άγÏια συκή.ΕÏίνεος (ÎÏιον)=ο εξ εÏίου κυÏίως Ï€Ïοβάτου.
ΤÏία χιλιόμετÏα βοÏειοανατολικά του Κυτινίου στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες της οÏοσειÏάς <Αγιος Βασίλειος>της Οίτης, στο νεκÏοταφείο του Καστελλίου,σώζονται εÏείπια ακÏοπόλεως μα ισοδυναμικό και πολυγωνικό τείχος και άλλα υπολείμματα τειχών.Δεξιά της ακÏοπόλεως κατÎÏχεταο ο ποταμός Κανιανίτης(Πίνδος) παÏαπόταμος του Î’Î¿Î¹Ï‰Ï„Î¹ÎºÎ¿Ï ÎšÎ·Ï†Î¹ÏƒÏƒÎ¿Ï.
Σε απόσταση 200 μ. από την ακÏόπολη και λίγο ανατολικότεÏα από την όχθη του ποταμοÏ, υπάÏχουν αÏχαίοι τάφοι χÏονολογοÏμενοι από τον 12ο Ï€.χ.αιώνα με ακατÎÏγαστες ασβεστολιθικÎÏ‚ πλάκες.Καθ’ Îνας πεÏιείχε μικÏάν υδÏίαν και οστά υψηλοσώμων ανθÏώπων.
ΘεμÎλια αÏχαιοτάτων οικημάτων επίσης διακÏίνονται και Ï€Ïος βοÏÏάν της ακÏοπόλεως σε απόσταση 60 μ. και στις υπώÏειες του Αγ. Βασιλείου.Στο μÎσο αυτών υπάÏχει γήλοφος, ÎÏγο μάλλον ανθÏώπου.Επί του γηλόφου Î±Ï…Ï„Î¿Ï Î²ÏÎθηκε λίθινη  λάÏνακα (σαÏκοφάγος)εντός της οποίας ο ιδιοκτήτης του γηλόφου απεκάλυψε οστά ανθÏώπου. Î Ïόκειται πεÏί σαÏκοφάγου του 750 Ï€.χ.και πεÏί τάφου τον οποίο εκάλυψε κωνικός σωÏός χώματος (Ï„Ïμβος). Το χώμα σιγά- σιγά  παÏασÏÏθηκε από τις βÏοχÎÏ‚, η δε σαÏκοφάγος αποκαλÏφθηκε και άγνωστο πότε,λεηλατήθηκε.
Λίγο δυτικότεÏα από το γήλοφο,ανάμεσα σε τεÏάστιους ογκόλιθους του ÏŒÏους <Αγιος Βασίλειος > σώζεται και άλλη ημιτελής λάÏναξ, που δε χÏησιμοποιήθηκε για τη τοποθÎτηση νεκÏοÏ,Îχει σχήμα λεκάνης και ονομάζεται από τους κατοίκους <κουÏήτα>.
Στο χώÏο αυτό κατά τις μαÏτυÏίες του ΗÏοδότου και του ΣτÏάβωνος τοποθετείται η ΕÏινεός.Φαίνεται ότι ονομαζόταν και ΔώÏιο (Αισχίνησ και Lolling).Άλλος (ο γεωγÏάφος Bersian) τοποθετεί την ΕÏινεό 6 χιλ. Ï€Ïος δυσμάς στη θÎση Î ÏÏγο, όπου η Πίνδος (κατά τον Î .ΤσακÏή).
Η ΕÏινεός υδÏευόταν με τον ίδιο αγωγό του Βοϊου, που πεÏνοÏσε από την ακÏόπολη της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ κατευθυνόταν Ï€Ïός το Βόϊον.
Î ÏÎπει να σημειωθεί ότι στην ΕÏινεό οδηγοÏν όλες οι οδοί και οι ατÏαποί που ÎÏχονται Ï€Ïός τη ΔωÏίδα από την κοιλάδα του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Ï€Î¿Ï… Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎµÏάσουν στις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και Οίτης διαβάσεις, συναντώνται στην πεÏιοχή Οίτης,πεÏνοÏν εις την πεÏιοχή του χωÏίου Αποστολιά και φθάνουν στην ΕÏινεό.Αλλά στην ΕÏινεό φθάνουν από τη ΔÏυόπη (ΟινοχωÏίου) και από τη Καλοσκοπή, μÎσω του φαÏαγγίου του Πίνδου <Στενής> (Κανιανίτη ΠοταμοÏ),οι από των χωÏών Αινιάνων και ΟιτÎων, των Αιτωλών και πιθανόν των ΑμφισσÎων.
4. Η ΠΙÎΔΟΣ
Όταν διÎÏχεται κανείς το δÏόμο πουαÏχίζει από την ΕÏινεό (ΚαστÎλλιον) και διασχίζει την χαÏάδÏα <Στενή> Ï€Ïός ΟινοχώÏιο-Καλοσκοπή,παÏαλλήλως του ÏÎοντος Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï… ή Κανιανίτη και οδεÏει εν μÎσω υψωμάτων της Γκιώνας και της Οίτης,που διακόπτονται από βαθιÎÏ‚ χαÏάδÏες, μετά από 5 χιλιόμετÏα φθάνει σε μικÏή κυκλική κοιλάδα.
Στο μÎσο αυτής της θÎσεως την οποία ονομάζουν οι κάτοικοι του Καστελλίου <ΛογγιÎÏ‚> υψώνεται συμπαγής κωνοειδής λόφος, ονομαζόμενος Î ÏÏγος. Στην κοÏυφή Î±Ï…Ï„Î¿Ï Ï„Î¿Ï… λόφου ευÏίσκονται τείχη πολυγωνικά ή ισοδομικά, αÏχαίας ακÏοπόλεως. Εντός αυτών οι ΦÏάγκοι αÏγότεÏα ίδÏυσαν φÏοÏÏιο στο οποίο οφείλεται η ονομασία Î ÏÏγος και το τοπωνÏμιο ΚαστÎλλιο. ΑπÎναντι της ακÏοπόλεως, στην Ï€Ïός τον Î ÏÏγο, νοτιοανατολική πλαγιά της Γκιώνας, υπάÏχουν εÏείπια του επι τουÏκοκÏατίας χωÏÎ¹Î¿Ï Ï€Î¿Ï… ονομαζόταν ΠαλιοκαστÎλλι.
Στην επί του λόφου του Î ÏÏγου ακÏόπολη, κατά μαÏτυÏίαν του ΣτÏάβωνος ευÏίσκετο η μητÏόπολη της Πίνδου.
Το όνομα Πίνδος φαίνεται ότι μετÎφεÏαν οι ΔωÏιείς από την ομώνυμο οÏοσειÏά στην οποία κατÎφυγαν όταν εξεδιώχθησαν από τους ΘεσσαλοÏÏ‚ και από την οποίαν κατήλθαν.
Η Πίνδος μνημονεÏεται και από τον ΗÏόδοτο.Ο ΣτÏάβων στη θÎση αυτή τοποθετεί την πόλη<ΑκÏφα>.
Άλλοι (Lolling) τοποθετοÏν στη θÎση αυτή το Βόϊο, την δε Πίνδο τοποθετοÏν στη ΔÏυόπη (στο ΟινοχώÏι). Ο Bursian τοποθετεί την ΕÏινεό στα εÏείπια του Î ÏÏγου, αÏιστεÏά του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï <Κανιανίτη> την δε Πίνδον ή ΑκÏφο στη θÎση της ΔÏυόπης στο ΟινοχώÏι.
Η ακÏόπολη υδÏεÏετο από πηγÎÏ‚ λόφου που απÎχει 1 χλμ. βοÏειοδυτικά από αυτήν.Ο αγωγός, του οποίου σώζονται λείψανα, ήταν από πήλινα ÏείθÏα, όμοια με τους αγωγοÏÏ‚  του Βοϊου και της ΕÏινεοÏ.
Η κυÏίως όμως πόλη της Πίνδου μάλλον ευÏίσκετο εις το <Ανω ΚαστÎλλιον> στη θÎση δηλ. που ήταν επί τουÏκοκÏατίας και Îως το 1864 το σημεÏινό χωÏιό ΚαστÎλλιο.
Στην πεÏιοχή <Παλιο-ΚαστÎλλι> σώζονται εÏείπια αÏχαιοτάτων οικιών, ίχνη άλλης αÏχαιοτάτης ακÏοπόλεως και τάφος θαλαμωτός λαξευτός με Ï„ÎσσεÏις θήκες.
ΣαÏκοφάγοι επίσης από πηλό, που βÏÎθηκαν στην πεÏιοχή αυτή πεÏιείχαν διάφοÏα κτεÏίσματα. Μιά από αυτÎÏ‚ πεÏιείχε πήλινο ειδώλιο. Πολλά από αυτά αποκαλÏπτονται κατά καιÏοÏÏ‚ από τις ισχυÏÎÏ‚ βÏοχοπτώσεις ή όταν τα σκαπτικά μηχανήματα διανοίγουν σÏγχÏονους δÏόμους.
Στην Πίνδο οδηγοÏν δÏόμοι που ÎÏχονται από τη χώÏα των ΑμφισσÎων και των Οζολών ΛοκÏών.Ένας δÏόμος τον οποίο είχαμε πολλÎÏ‚ φοÏÎÏ‚ διαβεί πεζοί, πεÏνοÏσε από το 51ο χιλιόμετÏο και μετά τη θÎση <Διπλοπήτες>,Îφτανε στη θÎση <Ζαγγανά>.
Από εκεί άÏχιζαν δÏο δÏόμοι-όπως και σήμεÏα.Ο Îνας οδηγοÏσε στην Καλοσκοπή.Ο άλλος κατηφόÏιζε Ï€Ïός το Παλιο-ΚαστÎλλι.Από εκεί Îνας δÏόμος κατευθυνόταν Ï€Ïός τον Î ÏÏγο <Πίνδο> και Ï€Ïός την ΕÏινεό.Ο άλλος κατηφοÏικός Îφθανε στον Πίνδο ποταμό <Κανιανίτικο γεφÏÏι> και από εκεί, ανηφοÏική ατÏαπός Îφθανε στη ΔÏυόπη.
Η ΔÏυόπη, Ï€ÏÎπει να κατείχε θÎση που αποτελοÏσε κόμβον των τότε συγκοινωνιών.Γιατί μÎχÏι της επελθοÏσης αλλαγής των μÎσων των συγκοινωνιών, όλοι οι δÏόμοι, που ÎÏχονταν από τις χώÏες των ΟιτÎων, των Αινειάνων, των Αιτωλών, αÏγότεÏα δε από του Δήμου ΚαλλιÎων και των ομόÏων πεÏιοχών, πεÏνοÏσαν όπως και σήμεÏα η επαÏχιακή οδός, από το ΟινοχώÏι και παÏαπλεÏÏως, σε απόσταση 10μ. από τα Î’.Α. εÏείπια του τείχους της ΔÏυόπης, όπως θα αναφεÏθεί στη συνÎχεια.
5. Η ΔΡΥΟΠΗ.Η λÎξη αυτή, όπως και οι λÎξεις Δυάς, ΑμαδÏυάς, ΔÏυαπίς και ΔÏÏοψ Îχουν ετυμολογική συνάφεια με τη λÎξη δÏÏ…Ï‚, δÏυμό.
Όπως γÏάψαμε τα απομεινάÏια των τειχών της ΔωÏικής πόλεως Πίνδου,πεÏιβαλλόμενα από τα εÏείπια του ΦÏÎ±Î³ÎºÎ¹ÎºÎ¿Ï Ï†ÏουÏίου ευÏίσκονται  στην κοÏυφή βÏαχώδους λόφου 200 πεÏίπου μ. Ïψους, που ονομάζεται σήμεÏα Î ÏÏγος και υψώνεται σε μικÏή κυκλική κοιλάδα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï ÎšÎ±Î½Î¹Î±Î½Î¯Ï„Î· <Πίνδου>.
Από τη μικÏή αυτή κυκλική κοιλάδα, σταυÏοδÏόμι αÏτηÏιακών συγκοινωνιών, από την Ï€ÏοϊστοÏική εποχή, όπως φαίνεται, μÎχÏι σήμεÏα, μία οδός διαβαίνει τη γÎφυÏα του Ï€Î¿Ï„Î±Î¼Î¿Ï Î Î¯Î½Î´Î¿Ï….ΠεÏνάει από τη βοÏειοδυτική πλευÏά του Î ÏÏγου και, ανηφοÏική, μÎσω εκτάσεων Ï€Ï…ÎºÎ½Î¿Ï Î´Î¬ÏƒÎ¿Ï…Ï‚ δÏυός,κατευθυνεμÎνη Ï€Ïός το ΟινοχώÏιον
(Κάνιανη) (1) μετά από 4,5χλμ.διαβαίνει τη βοÏειοανατολική πλαγιά γηλόφου που ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο> και <Αγία ΠαÏασκευή>. Î Ïόκειται πεÏί του γηλόφου τον οποίο πεÏιβάλλουν σωζόμενα εÏείπια Ï€Î¿Î»Ï…Î³Ï‰Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Ï„ÎµÎ¯Ï‡Î¿Ï…Ï‚.Στη θÎση αυτή τοποθετεί ο Βυζαντινός γÏαμματικός Ισ.ΤσÎτσης την ακÏόπολη της ΔÏυόπης, μιάς από τις πόλεις της αÏχαίας τετÏαπόλεως των ΔωÏιÎων, όπως υποστηÏίζει, ο δε Παν ΤσακÏής Την ΔωÏική πόλη ΔÏυόπη.
………………………>>………………………………
(1) Το ΟινοχώÏι (Κάνιανη παλαιότεÏα) ευÏίσκεται στις νοτιοανατολικÎÏ‚ υπώÏειες ακÏαίου τμήματος δασοσκεπών, αμφιθεατÏικώς διατεταγμÎνων ωÏαίων γηλόφων.
Αυτοί ενώνουν τις βοÏειοδυτικÎÏ‚ απολήξεις της οÏοσειÏάς της Οίτης με το ÏŒÏος Γκιώνα στη θÎση ΤÏάκα της Καλοσκοπής.ΑποτελοÏν φÏάγμα που Ï€Ïοασπίζει τις ανατολικÎÏ‚ πεÏιοχÎÏ‚ από τους ισχυÏοÏÏ‚ και ψυχÏοÏÏ‚ βοÏειοδυτικοÏÏ‚ ανÎμους.
……………………….<<………………………………
Άλλοι στη θÎση αυτή τοποθετοÏν τον ΑκÏφαντα ή Πίνδο.Ασπαζόμαστε, τα συμπεÏάσματα του μόνου εÏευνήσαντος την πεÏιοχή Παναγιώτη ΤσακÏή. ΑναλυτικότεÏα θα γίνει λόγος  κατωτÎÏω.
Από την νηπιακή ηλικία ακοÏαμε ότι ο γήλοφος αυτός να ονομάζεται <ΠαληόκαστÏο>.Στ΄λη βοÏειοανατολική,Ï€Ïός το χωÏιό στÏαμμÎνη πλευÏά, εκτός από το λίθινο κατώφλιο εσώζοντο και οι δÏο πλευÏÎÏ‚,<οι παÏαστάτες> της κυÏίας Ï€Ïλης και Ï„Ïείς Ï€Ïομαχώνες των τειχών. Σε πολλά σημεία του τείχους υπήÏχαν πολυγωνικοί πελώÏιοι λίθοι, που είχαν απομείνει, δείκτες του Ïψους του τείχους. Επίσης υπήÏχαν όμοιοι με τους πολυγωνικοÏÏ‚ λίθους των τειχών Îξω από αυτά διάσπαÏτοι στους καλλιεÏγοÏμενους αγÏοÏÏ‚ των πλευÏών του λόφου και Ï€ÎÏαν αυτών.
Η εντός των τειχών Îκταση, πεÏίπου τεσσάÏων στÏεμμάτων, είναι αμφικλινής.
Εις το βοÏειοδυτικό ακÏαίο τμήμα υψώνεται λοφίσκος, που δεσπόζει όχι μόνο της ακÏοπόλεως αλλά και της όλης πεÏιοχής, όπως και αυτός ο γήλοφος της ακÏοπόλεως. Στό κÎντÏο της εντός των τειχών εκτάσεως, σώζεται μικÏή πεÏίβλεπτη επίπεδη και λιθόστÏωτη επιφάνεια εδάφους.
Στο νότιο άκÏον του γηλόφου υπάÏχουν τα εÏείπια, Ï€Ïοφανώς παλαιοχÏÎ¹ÏƒÏ„Î¹Î±Î½Î¹ÎºÎ¿Ï Î½Î±Î¿Ï, του οποίου το κατά την παÏάδοση όνομα είναι, όπως και η άλλη ονομασία του γηλόφου, Αγία ΠαÏασκευή. Σε μικÏή 100μ. πεÏίπου, απόσταση βόÏεια της ακÏοπόλεως υψώνονται γήλοφοι κατάφυτοι από πυκνά δάση, πλατυφÏλλου δÏυός.
Η ακÏόπολη,ωστόσο, δεσπόζει της όλης πεÏιοχής. Η εντός των τειχών Îκταση και οι εκτός αυτών επικλινείς εκτάσεις και οι Ï€ÎÏαν αυτών, εκαλλιεÏγοÏντο μÎχÏι των μÎσων του 20ου αιώνος.
Όλος αυτός ο χώÏος, ιδίως όμως ο εντός των τειχών, ήταν διάσπαÏτος από θÏαÏσματα και τεμάχια διαφόÏων μεγεθών κεÏάμων, ειδωλίων, πήλινων αγγείων, δοχείων, οικιακών σκευών, από υδÏίες λυχνίες, κτεÏίσματα και νομίσματα πολλών λαών, όπως ΟιτÎων, Αιτωλών, Αινιάνων, Αχαιών, Φθιωτών, ΜαλλιÎων, ΑμφισσÎων κ.λ.Ï€.Αυτά και άλλα αÏχαιολογικά ευÏήματα απεκάλυπταν οι γεωÏγοÏντες την γήν ΟινοχωÏίτες, αλλά μη γνωÏίζοντες την αξίαν αυτών, τα εκποιοÏσαν αντί ελαχίστων χÏημάτων σε αÏχαιοκάπηλους ή τα ÎθÏαυαν. Η ακÏόπολη υδÏευόταν, όπως αποδείχτηκε από ευÏεθÎντες πήλινους στÏογγυλοÏÏ‚ σωλήνες υδÏÎ±Î³Ï‰Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Î´Î¹ÎºÏ„Ïου,
Ï€Ïοφανώς από την πηγή των υπωÏειών των βοÏειοδυτικών παÏαπλησίων λόφων, την <ΚÏανιά>.
Άλλα αÏχαιολογικά, διάφοÏα ευÏήματα, ανÎÏ…Ïισκαν ή αποκάλυπταν οι κάτοικοι σε όλη τη γÏÏω και Ï€ÎÏαν της ακÏοπόλεως πεÏιοχή.Έτσι στην πεÏιοχή του λόφου του Αγίου ΔημητÏίου και στην επικλινή δυτική Îκταση αυτοÏ, σε μικÏή απόσταση από τα εÏείπεια της παλαιοχÏιστιανικής και ομώνυμης του λόφου εκκλησίας, βÏÎθηκαν τάφοι από ποÏώδη λίθο, που πεÏιείχαν υπεÏμεγÎθη οστά ανθÏώπων.Στην πεÏιοχή ε’Ï…Ïισκαν οι κάτοικοι, κατα την εκτÎλεση εÏγασιών, εκτός από θÏαÏσματα αντικειμÎνων από οπτή γη (πηλό) και διάφοÏα σιδηÏά τεμάχια αντικειμÎνων. Πολλά επίσης όμοια αυÏήματα αποκάλυπταν οι κάτοικοι (ποιμÎνες, κυνηγοί ή γεωÏγοί) στο χώÏο, που παÏεμβάλλεται Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î·Ï‚ ακÏοπόλεως και του ΟινοχωÏίου. Κατά το 1952 ο Δημ.Α.Κασβής βοÏειοανατολικά  του εξωκκλησίου της ΕυαγγελίστÏιας, σε απόσταση 20 πεÏίπου μÎÏ„Ïων, σκάβοντας χωÏίς να το αντιληφθεί, καταθÏυμμάτισε λήκυθον ή αμφοÏÎα.ΠαÏά την πηγή <ΚατÎÏω> ο Αθ. Î. ΡοÏλιας καλλιεÏγών το χωÏάφι του, απεκάλυψε δÏο πήλινους μεγάλους πίθους, χωÏίς διάκοσμο, στοÏÏ‚ οποίους υπήÏχαν υπολείμματα δημητÏιακών. Στη θÎση <ΠεÏιβόλια> εντός του Î¿Î¹ÎºÎ¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Î¿Ï… ΟινοχωÏίου
ο Δημ Ι. Κασβής κατά την εκσκαφή του αγÏÎ¿Ï Ï„Î¿Ï… αποκάλυψε λίθον με επιγÏαφή
<ΕΠΙΦΑÎΕΙ ΛΑΥΣΙΑ-ΑÎΔΡΙ ΑΓΑΘΩ>. ΕυÏÎθη δε και άλλη επιγÏαφή επί λίθου, η οποία ανάλογα με τα γÏάμματα που θα Ï€ÏοστεθοÏν μποÏεί να αναγνωσθεί <ΒΡΟΧΟΣ> ή
<ΔΡΥΟΧΟΣ> δηλ. τόπος δÏυών.
Οι διατυπωθείσες απόψεις ιστοÏικών και αÏχαιολόγων πεÏί της ονομασίας των πόλεων της < ΑÏχαίας ΔωÏικής ΤετÏαπόλεως> δεν ταυτίζονται. Από τα νομίσματα,
που είχαν ανακαλÏψει οι κάτοικοι μποÏεί να συμπεÏάνει κανείς ότι η ΔÏυόπη ανήκεν εις τους ΟιτÎους.Κατά την πεÏίοδο 280-162 Ï€.χ. στοÏÏ‚ ΑιτωλοÏÏ‚ και αÏγότεÏα στοÏÏ‚ ΑχαιοÏÏ‚ Φθιώτες.Η μυθολογία αναφÎÏει ως πατÎÏα της ΔÏυόπης τον ΔÏÏοπα, βασιλÎα της Οίτης κ.λ.Ï€. ΓεÏμανός αÏχαιολόγος (Colling) τοποθετεί τη θÎση της ΔÏυόπης την Πίνδο ή ΑκÏφαντα.Άλλος συγγÏαφÎας (Ισαάκ ΤζÎτζης) γÏάφει ότι η ΔÏυόπη είναι η Îκτη πόλη της ΔωÏικής ΜητÏοπόλεως κ.λ.Ï€.
Όπως όμως αναφÎÏαμε μόνο ο Παν ΤσακÏής, πεÏί το 1970, διενήÏγησε συστηματικÎÏ‚ αÏχαιολογικÎÏ‚ ÎÏευνες. Η εναίσιμος διδακτοÏική διατÏιβή, την οποίαν άλλωστε ενÎκÏινε και ο αείμνηστος, επίσης, καθηγητής του Πανεπιστημίου (Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î¬Î»Î»Ï‰Î½ κοÏυφαίων καθηγητών) ΓεώÏγ. Κόλλιας, αναφÎÏει αναλυτικά σε όλες τις πτυχÎÏ‚
της ΑÏχαίας ΔωÏίδος, της ΜητÏοπόλεως των ΔωÏιÎων.
ΑναφεÏόμενος στην ταυτότητα των πόλεων της ΔωÏίδας παÏατηÏεί ότι η Πίνδος
και η ΔÏυόπη πεÏιβάλλονται από απότομα υψώματα της Γκιώνας και της Οίτης.
Είναι κτισμÎνες η μεν Πίνδος επί αποκÏήμνου βÏάχου, η δε ΔÏυόπη επί γηλόφου πεÏιβαλλομÎνου υπό πυκνών δασών δÏυών.ΕυÏίσκονται εν μÎσω χαÏαδÏών και πυκνών δασών και διαφÎÏουν των άλλων πόλεων του Βοϊου, της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Κυτινίου που βÏίσκονται σε πεδινά εδάφη. Η ΕÏινεός και το Βόϊο υδÏεÏονταν από τον ποταμό Πίνδο που ÎÏεε πλησίον αυτών. ΤοÏτο αποτελεί φαεινή μαÏτυÏία της θÎσεως της ΕÏÎ¹Î½ÎµÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ του Βοϊου. Όλες οι πόλεις είχαν αÏδευτικό αγωγό από όμοια πήλινα ÏείθÏα.ΤοÏτο σημαίνει ότι ανήκαν στην ίδια επικÏάτεια.
Όπως είναι σÏνηθες, τα τοπονÏμια σχετίζονται με διάφοÏα στοιχεία του τόπου, όπως τα ιστοÏικά, παÏαδοσιακά, μοÏφολογικά, γεωφυσικά, γεωγÏαφικά, παÏαγωγικά κ.α.
Οι ΔωÏιείς, όταν εκδιώχθηκαν από την πεÏιοχή του Κισσάβου, άλλοι μεν, με αγÎλες βοών, χοίÏων και ποίμνια Ï€Ïοβάτων, δια μÎσω πεδινών εκτάσεων, που Ï€ÏοαναφÎÏαμε της Θεσσαλίας και της χώÏας των ΜαλλιÎων και της κοιλάδας του ΣπεÏÏ‡ÎµÎ¹Î¿Ï ÎºÎ±Î¹ των Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Î¿Ï… ΚαλλιδÏόμου και της Οίτης Ï€Ïοσβάσεων, εγκαταστάθηκαν σε πεδινή Îκταση Ï€ÏόσφοÏη για την εκτÏοφή των βοδιών στο Βόϊο, των χοίÏων στο Κυτίνιο, των Ï€Ïοβάτων στην ΕÏινεό.
Άλλη όμως ομάδα που φαίνεται είχαν ποίμνια αιγών, Ï€Ïοτίμησαν να ακολουθήσουν ποÏεία οÏεινή, η οποία είναι καταλληλότεÏη για τα <γίδια>από τις πεδινÎÏ‚ εκτάσεις.
Αυτοί κατÎφυγαν στις δασώδεις πεÏιοχÎÏ‚ της νότιας οÏοσειÏάς της Πίνδου. Κατά δε την κάθοδον Ï€Ïός τα νοτιοανατολικά, ακολοÏθησαν με τα ποίμνιά τους ατÏαποÏÏ‚,
για να εγκατασταθοÏν σε νοτιώτεÏες πεÏιοχÎÏ‚ με ηπιότεÏες κλιματολογικÎÏ‚ συνθήκες
και με πλοÏσια βλάστηση για τα ποίμνιά τους.
Έτσι, Îφθασαν στα νοτιώτεÏα άκÏα της οÏοσειÏάς της Πίνδου, Ï€ÎÏασαν τις μεταξÏ
του ΤυμφÏηστοÏ,ΒαÏδουσίων και Οίτης Ï€Ïοσβάσεις, ακολοÏθησαν τη γνωστή διαδÏομή της ημιονικής οδοÏ, μÎχÏι του εκσυγχÏÎ¿Î½Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Ï‰Î½ μÎσων της συγκοινωνίας
και της επεκτάσεως αυτών-σήμεÏα βÎβαια σÏγχÏονη συγκοινωνιακή αÏτηÏία- η οποία από την ΚαστÏιώτισσα-ΜαυÏολιθάÏι-Î Ï…Ïά του Δήμου ΚαλλιÎων φθάνει στη θÎση <Καναλάκι> ομόνυμη με την εκεί πηγή κÏυστάλλινου Ïδατος.
Σημειώνεται ότι στη θÎση αυτή Îφθαναν και οι μετά την κάθοδο των ΔωÏιÎων επεÏχόμενοι ΑκαÏνάνες και Αιτωλοί και ίσως, Οζόλαι ΛοκÏοί, μÎσω της Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î“ÎºÎ¯Ï‰Î½Î±Ï‚ και ΒαÏδουσίων, κοιλάδος του ΜόÏνου, όπως άλλωστε και η σÏγχÏονη σημεÏινή οδός, η οποία ενώνει την Ανατολική με τη Δυτική ΣτεÏεά Ελλάδα.
ΚατεÏχόμενοι ΔωÏιείς, φαίνεται ότι Î±Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν από το μικÏÏŒ οÏοπÎδιο που ονομάζεται <Î’ÏÏζες> ακολοÏθησαν τη βατή κοÏυφογÏαμμή σειÏάς λόφων, Ï€ÎÏασαν τις Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î±Ï…Ï„ÏŽÎ½ διόδους και Îφθασαν στην κοÏυφή σειÏάς γηλόφων και επικλινών εκτάσεων, καλυμμÎνων με πυκνά δάση δÏυός. ΤοÏτο ικανοποιοÏσε τις ανάγκες για τη διατÏοφή των ποιμνίων των αιγών τους. Î ÏοχωÏοÏντες ακολοÏθησαν κατηφοÏική χαÏάδÏα, στην οποία πιθανό τότε να ÎÏÏεε ποταμός. Î‘Ï†Î¿Ï Ï€ÎÏασαν τη χαÏάδÏα αυτή, σήμεÏα ονομάζεται <Χαλκιά ΡÎμματα>, Îφθασαν σε πεÏιοχή υπήνεμο πεÏιβαλλόμενη από δάση δÏυός. Σε λόφο, δεσπόζοντα της πεÏιοχής αυτής,εγκαταστάθηκαν και Îκτισαν τη ΔÏυόπη.Σχετικά με τη Πίνδο, είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι Îνα τμήμα ΔωÏιÎων εγκαταστάθηκε στη ΔÏυόπη. Ο χώÏος της, ίσως ήταν ανεπαÏκής.Γι’ αυτό άλλο πολυπληθÎÏ‚ τμήμα, Ï€Ïοωθήθηκε, Ï€Ïός το νότο, δια μÎσω δÏυοσκεποÏÏ‚ πεÏιοχής και εγκαταστάθηκε στη κοιλάδα του ÏÎοντος Ï€Ïός νοτιοανατολική κατεÏθυνση ποταμοÏ.Είναι δυνατόν δε να επικοινώνησαν οι αποτελοÏντες το τμήμα αυτόμε τους ομόφυλους ΔωÏιείς της πεδινής ΔωÏίδας και επειδή η πεÏιοχή παÏείχε αφθονία Ï„Ïοφών για τα ποίμνιά τους και άλλα μÎσα συντηÏήσεως αυτών Îλαβαν την απόφαση αυτή. Τον δε ποταμόν και την ακÏόπολη ονόμασαν <Πίνδον> Ï€Ïός ανάμνησιν ιστοÏικών τους βιωμάτων.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι πόλεις των ΔωÏιÎων, Βόϊον, Κυτίνιον, ΕÏινεός των οποίων οι κάτοικοι ευμηÏοÏσαν, ζοÏσαν σε γόνιμα πεδινά εδάφη. Η Πίνδος και η ΔÏυόπη χαÏακτηÏίζονταν <πολίσματα> κατά τον Θουκυδίδη και <μικÏαί και λυπÏόχωÏοι>
κατά τον ΣτÏάβωνα. Ο δε ΗσÏχιος, γÏάφει γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ ΔωÏιείς και <τους πεÏί την Οίτην κατοικοÏντες οÏτως λÎγεσθαι δια το λιμώττειν και μοχθηÏόν Îχειν ταÏτην την χώÏαν>.
Γι’ αυτοÏÏ‚ τοÏÏ‚ λόγους οι ΔωÏιείς, αναζητοÏντες καλÏτεÏη Ï„Ïχη σε άλλες χώÏες, εγκατÎλειψαν τη ΔωÏίδα και εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο (Ηλείαν-Αχαϊαν-Μεσήνην) και αÏγότεÏα στην ΚÏήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στα βοÏειοδυτικά παÏάλια της Μ. Ασίας, από τη ΣμÏÏνη ως την Î Ïοποντίδα.
Ο ΙσοκÏάτης γÏάφει σχετικώς με την υπό των ΔωÏιÎων εγκατάλειψη της ΔωÏίδος.
<Επειδή κατείδον (οι ΔωÏιείς) τας πόλεις τας αυτών αδόξους και μικÏάς και πολλών ενδεείς οÏσας, υπεÏιδόντες ταÏτας εστÏάτευσαν επί τας εν Πελοποννήσω  πÏωτευοÏσας επ΄ ΆÏγος και Λακεδαίμονα και Μεσσήνην>.
Πάντως οι Πόλεις της αÏχαίας ΔωÏίδος παÏÎμειναν άθικτες όχι μόνο κατά τοÏÏ‚  ΠεÏσικοÏÏ‚ πολÎμους 350 Ï€.χ. αλλά και αÏγότεÏα.
ΕξασθÎνησαν από την ÎναÏξη της μετοικεσίας των ΔωÏιÎων Ï€Ïός άλλες πεÏιοχÎÏ‚
και με την εμφάνιση και ανάπτυξητων γειτονικών λαών. Ιδίως των Αιτωλών, των Αινειάνων,των ΟιτÎων, που αποδυνάμωσαν τις πόλεις της ΔωÏίδος.
ΚατεστÏάφησαν τελείως τον 3ον Ï€.χ. αιώνα όταν Îγινε ο πόλεμος Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ Αθαμάνων και των Αιτωλών. Εσώθησαν ελάχιστα τεκμήÏια.ΠαÏαθÎτουμε τη σχετική και λίαν ενδιαφÎÏουσα παÏάγÏαφο του ΣτÏάβωνα:< ΤÎως μεν ήσαν εν αξιώματι οι πόλεις ÎºÎ±Î¯Ï€ÎµÏ Î®ÏƒÎ±Î½ μικÏαία και λιπÏόχωÏοι, Îπειτ’ ολιγωÏήσθησαν. Εν δε τω Φωκικώ πολÎμω και τη Μακεδόνων εκστÏατεία και Αιτωλών και Αθαμάνων θαυμαστόν ει και ίχνος αυτών εις Ρωμαίους ήλθεν>.
ΠαÏά ταÏτα η ΔωÏίδα αναγνωÏιζόταν από τοÏÏ‚ ΔωÏιείς, που εξαπλώθηκαν σε άλλες χώÏες ως η κοιτίς και η ΜητÏόπολη των ΔωÏιÎων και η κοιλάδα αυτής ως κοιλάδα των ΔωÏιÎων. ΤοÏτο δε μαÏτυÏείται από όλους τους αÏχαίους συγγÏαφείς, που αναφÎÏονται στοÏÏ‚ ΔωÏιείς, όπως είναι: Ο ΗÏόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο ΣτÏάβων, ο Παυσανίας κ.ά.
ΠεÏαίνοντας σημειώνουμε ότι στο χώÏο της αÏχαίας ΔωÏίδας ευÏίσκονται τα χωÏιά ΓÏαβιά, ΚαστÎλλια, ΟινοχώÏι, Αποστολιάς, Î’Ïάλλος, ΠαλαιοχώÏι. Σημειώνουμε ακόμα ότι άλλοτε η ΓÏαβιά μετά πεÏί αυτής χωÏιά ήταν η ÎδÏα του ΚαποδιστÏÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Î”Î®Î¼Î¿Ï… ΔωÏιÎων, ο οποίος κατά την τελευταία διοικητική αναδιάÏθÏωση της χώÏας μετονομάσθηκε σε Δήμο ΓÏαβιάς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Παναγ.Αγ. ΤσακÏή  Η ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΡΙΣ-Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΠΔΩΡΙΕΩΠ(1971)
2.ΧαÏ. ΠεÏ. ΣτοφόÏου. Οι ΔωÏιείς.
3.ΓεωÏγ. ΠουÏνάÏα. Σχετική ΣυγγÏαφή.
4.ΜαÏτυÏίες αÏχαίων συγγÏαφÎων
α.ΗÏοδότου 5ος Ï€.χ. αιών (Ï€Î±Ï„Î®Ï Ï„Î·Ï‚ ιστοÏίας.ΠεÏσικοί πόλεμοι.)
β.Θουκυδίδου 455-400 Ï€.χ. (ΙστοÏία  του Î ÎµÎ»Î¿Ï€Î¿Î½Î½Î·ÏƒÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Ï€Î¿Î»Îμου 431-441 Ï€.χ.)
γ.ΣτÏάβωνος 64 Ï€.χ.-63 μ.χ. (ΓεωγÏαφικά)
δ.Παυσανίου 150 μ.χ. ( Ελλάδος ΠεÏιήγησις).
ΣΗΜ. Η μελÎτη βασίζεται κυÏίως στην αναφεÏομÎνη διδακτοÏική διατÏιβή του Παν.
Αθ.ΤσακÏή, αποτελεί δε <εν ταυτώ> απόδοσιν τιμής Ï€Ïός τον αείμνηστον συμπολίτην, αγαπητόν συνάδελφον και εξαίÏετο στÎλεχος της Παιδείας.